नेपालमा सन् १९५० को दशकमा औपचारिक रुपमा पर्यटन सुरु भएसँगै नेपाली पर्यटन क्षेत्रले विभिन्न राजनीतिक, प्राकृतिक तथा अन्य संकटहरुको सामना गर्नुपरेको अवस्था छ । नेपाल भ्रमण वर्ष १९९८ सफलतापूर्वक सम्पन्न भएपश्चात नेपाल पर्यटन बोर्डको स्थापना भएसँगै नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा विभिन्न अवरोध सिर्जना भइरहेका छन् । त्यसपछि १० वर्ष लामो सशस्त्र माओवादी द्वन्द्व, २०७२ को महाभूकम्प, २०७६ चैतदेखि फैलिएको कोभिड–१९ महामारी हुँदै गत भदौको जेनजी आन्दोलनसम्म आइपुग्दा बोर्डले संयमताका साथ पर्यटन गतिविधि सञ्चालन गर्दै आएको छ ।
नेपाल बन्द, मधेश आन्दोलन, अखण्ड सुदूरपश्चिम आन्दोलन, थरुहट आन्दोलनलगायतका विभिन्न राजनीतिक समूहरुले निम्त्याउने संकटमा समेत बोर्डले धैर्यताका साथ निजी क्षेत्रलाई साथमा लिएर निर्वाध कार्य गर्दै आएको छ । बोर्डले हरेक संकटपछि पुनरुत्थानका लागि विशेष प्याकेज ल्याउँदै आएको छ । नेपाल भ्रमण वर्ष सन् २०११ का क्रममा बोर्डको सक्रियतामा सम्पूर्ण राजनीतिक दलहरलाई एक ठाउँमा ल्याएर मुलुकमा कुनै पनि बन्द–हड्ताल नगर्ने राजनीतिक प्रतिबद्धता गराइएको थियो । जसले गर्दा नेपालको आतिथ्यातामा पनि निखार आएको थियो ।
त्यसैगरी २०७२ मा आएको भूकम्प पश्चात पर्यटक आगमनमा उत्साहजनक वृद्धि भएको थियो । महाभूकम्पपश्चात बोर्डले ‘नेपाल नाउ’ अभियान सञ्चालन गरेको थियो । यससँगै ‘एक्स्पेरियन्स् नेपाल’, घुमफिर वर्षजस्ता राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अभियानहरु सञ्चालन गरिएको थियो । जसले नेपालको पर्यटनलाई फराकिलो र दीगो रुपमा विकास गर्न सहयोग पुगेको थियो ।
कोभिड–१९ महामारीले जब संसार ठप्प पार्यो, नेपालको पर्यटन पनि अचानक अँध्यारोमा डुब्यो । हिमाल, संस्कृति र आतिथ्यको देश कहलिएको नेपालका सडकमा यात्रुका झोला हराए । पर्यटकीय क्षेत्र ठमेलका गल्लीहरूमा सन्नाटा छायो । सगरमाथा मार्गमा विदेशी पदयात्रीहरूको पाइलाका चाल सुनिन छोडियो । महामारीअघि वार्षिक १२ लाख पर्यटक आउने देशमा आगमन दर एक्कासी ८० प्रतिशतले घट्यो । आर्थिक वर्ष ०७५–०७६ मा ७५ हजार ३७५.१ मिलियन वैदेशिक मुद्रा आम्दानी गर्ने पर्यटन क्षेत्र ०७७–०७८ मा घटेर जम्मा ७,२६६.३ मिलियन अमेरिकी डलरमा सीमित रह्यो ।
नेपाल भ्रमण वर्ष २०२० स्थगित हुनु केवल एक अभियानको अन्त्य थिएन । यो देशको पर्यटन आत्मविश्वासमा परेको सबैभन्दा ठूलो घाउ थियो । एयरलाइन्सहरू बन्द भए । गाइडहरू रोजगारीविहीन बने । होटलका ढोका लामो समयसम्म बन्द भयो । तर, सबैको मनमा एउटा कुरा अझै बाँकी थियो—नेपाल फेरि उठ्नेछ ।
तीन वर्षपछि सन् २०२३ तिर, त्यो भविष्यवाणी हौसला बन्न थाल्यो । विमानस्थलमा यात्रुका लाइन देखिन थाले । सगरमाथा क्षेत्रका पदमार्ग फेरि जिउँदा बने । पोखराका तालमा विदेशीहरु डुङ्गामा तैरिन थाले । नेपाल फेरि मुस्कुराउँदै थियो । तर पुनरुत्थानको बाटो लामो र कठिन रह्यो । गत वसन्तमा त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको मर्मतले उडान तालिका घटायो। केही महिनासम्म अन्तर्राष्ट्रिय यात्रुका योजना प्रभावित भए । उडान र गन्तव्यबीचको दूरी केवल हावामा होइन, विश्वासमा पनि बढ्न थाल्यो ।
त्यो विश्वास फेरि जुट्दै गर्दा, गत भदौ २३ र २४ गतेको “जेन जी आन्दोलन”ले पर्यटनमा अर्को धक्का दियो । दुई दिनको आन्दोलनले देशभरको होटल उद्योग, रिसोर्ट र क्यासिनोहरूमा करिब २५ अर्ब रुपैयाँ बराबरको भौतिक क्षति पुर्यायो । करिब २५ सयले प्रत्यक्ष रोजगारी गुमाए र देशले फेरि अनुभव गर्यो कि संकट केवल बाहिरबाट होइन, भित्रबाट पनि आउँछ । प्रत्यक्ष रुपमा पर्यटन आगमन १८.३ प्रतिशतले घट्यो । तर, यो पटक देश असहाय थिएन । महामारीले सिकाएको थियो—संकटले उडान रोक्न सक्छ, तर मनोबल होइन ।
बोर्डले यस्तो संकट बारम्बार ब्यहोरेकाले त्यस्तो बेला चाहिने संयन्त्र तयार गरेको थियो, क्राइसिस कम्युनिकेसन म्यानेजमेन्ट युनिट । बोर्डको यो संयन्त्र सरोकारवाला निकायहरूसँग सहकार्य गर्दै विदेशी पर्यटकको सुरक्षामा जुट्यो। संकटमा फेसर बेसहारा बनेका यात्रुहरूलाई सुरक्षित रूपमा फर्काउने व्यवस्था गर्यो । हामीले समयमै स्थिति अद्यावधिक गर्दै विश्वलाई सन्देश पठायौँ कि नेपाल स्थिर छ, सुरक्षित छ र खुला छ ।
त्यो सन्देश केवल शब्दमा सीमित रहेन । बोर्डले निजी क्षेत्रसँग समन्वय गर्दै मनोबल उठाउन पहल गर्यो । संकटबीच पनि पर्यटन व्यवसायीहरूलाई कानुनी, नीतिगत झन्झट समाधानका लागि सरकारसँग संवाद गर्यो । त्यस क्रममा प्रधानमन्त्री र निजी उद्यमीहरू एउटै मञ्चमा उभिएर “पर्यटन संवाद” सुरु भयो । जसको साझा लक्ष्य थियो, देशको पर्यटन पुनरुत्थान ।
नेपालको पर्यटनले यस्ता घाउ पहिले पनि सहेको छ । १० वर्ष लामो सशस्त्र द्वन्द्व, मधेश आन्दोलन, २०७२ को भूकम्प र महामारी—हरेक अवरोधले उद्योगलाई हल्लायो । तर, हरेक संकटले एउटा नयाँ चेतना पनि दियो । भूकम्पपछिको ‘नेपालनाउ’ अभियानले विश्वलाई सन्देश दियो—नेपाल खुला छ । अझ सुन्दर छ । त्यसपछि ‘एक्सपेरियन्स् नेपाल’ र “घुमफिर वर्ष” जस्ता कार्यक्रमले विदेशी मात्र होइन, नेपालीलाई पनि आफ्नो मुलुक पुन: खोज्न प्रेरित गरे ।
महामारीपछिको समयले अर्को युगको सुरुवात गर्यो—डिजिटल युग । बोर्डले विश्व बजारमा आफ्नो सन्देश पुर्याउन नयाँ माध्यम रोज्यो । भ्लगर्स, इन्फ्ल्युन्सर र अन्तर्राष्ट्रिय पत्रकारहरूलाई नेपाल भ्रमण गराइ उनीहरूको अनुभवलाई टिकटक, युट्युब र इन्स्टाग्रममार्फत फैलाउने रणनीति लिइयो । बोर्डले प्रमुख गन्तव्यहरूबाट यी सामाजिक सञ्जालमा लाइभ स्ट्रिमिङ गर्यो । नेपालनाउ नामक अभियानमार्फत यात्रुका अनुभवहरू साझा गर्यो । यसले विदेशीहरूलाई मात्र होइन, स्थानीयलाई पनि आत्मविश्वास दियो कि—नेपालको कथा फेरि सुनिँदै छ ।
आर्थिक र जनसंख्या दुवै हिसाबले बलिया हाम्रा दुई छिमेकी भारत र चीन नेपालको प्राथमिकतामा छँदै छन् । बोर्डले आफ्नो वार्षिक कार्यक्रममा यी दुई छिमेकी बजारलाई सबैभन्दा महत्वपूर्ण मानेको छ । चालु आर्थिक वर्षमा भारतमा पर्यटन कार्यालय स्थापना गर्ने तयारी भइरहेको छ, जसले नियमित प्रचार, सहकार्य, थप अध्ययन र यात्रा सहज बनाउनेछ । चीनबाट पर्यटक बढाउन पोखरा र भैरहवा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलमार्फत सिधा उडानको पहल जारी छ । यी योजना केवल यात्रु बढाउने रणनीति मात्र होइनन्, दुई विशाल छिमेकीसँग दीगो सम्बन्ध निर्माण गर्ने दृष्टिकोण पनि हुन् ।
तर केवल बजार बढाएर मात्रै पुनरुत्थान सम्भव छैन । पर्यटनको मेरुदण्ड बनेको निजी क्षेत्र—होटल, एयरलाइन्स र ट्राभल एजेन्सीहरू फेरि उठ्न जरूरी छ । त्यसैले बोर्डले निजी क्षेत्रसँग हातेमालो गर्दै संयुक्त प्रचार अभियान सुरु गरेको छ । नेपाल पर्यटन बोर्डले सेवा शुल्क घटाएर वा तालिम र गोष्ठी आयोजना गरेर होस् वा विदेशी पत्रकार र ट्राभल एजेन्टहरूलाई नेपाल घुमाएरस्पष्ट सन्देश दिँदै आएको छ,“नेपाल फेरि खुल्दैछ र पर्यटकलाई स्वागत गर्न तयार छ ।”
नेपालको पर्यटनमा विशेषगरी होटल तथा पूर्वाधारमा निजी क्षेत्रको ठूलो लगानी छ । बोर्डको स्थापनाको उद्देश्य नै सरकार र निजी क्षेत्रबीच पुलको काम गर्ने रहेको हुँदा निजी क्षेत्रलाई परेका कानुनी तथा नीतिगत झन्झट समाधान गर्न सरकारसमक्ष पहल गर्दै आएको छ । विभिन्न स्रोत बजारहरुमा गरिने प्रबद्र्धनात्मक कार्यक्रममा समेत निजी क्षेत्रको सहभागिता हुँदै आएको छ । कानुन तथा नीति निर्माणका क्रममा पनि बोर्डले सधैं निजी क्षेत्रको भावना सम्बोधन हुने गरी सरकारसँग समन्वय गर्दै आएको छ । उदाहरणका लागि निजी क्षेत्रलाई विश्वास दिलाउन र सहजीकरणका लागि पर्यटन नीति निर्माणका क्रममा प्रधानमन्त्री र निजी क्षेत्रलाई राखेर ‘पर्यटन संवाद’ गरिएको थियो ।
पुनरुत्थान केवल पैसाको कुरा होइन, आत्मबलको पनि हो । बारम्बार आएका संकटले नेपाली पर्यटनलाई हल्लाएको छ, तर कहिल्यै ढालेको छैन । “नेपालको सबैभन्दा ठूलो शक्ति भनेको धैर्यता हो ।” त्यही धैर्यताले अहिले नयाँ अध्याय लेखेको छ—पर्यटन नीति २०८२ । यो नीतिले नेपालको पर्यटनलाई फेरि परिभाषित गर्न खोजेको छ । यसको लक्ष्य छ—नेपाललाई विश्वकै सुरक्षित, आकर्षक र दिगो पर्यटन गन्तव्य बनाउने ।
नयाँ नीतिले पर्यटन उत्पादनलाई विविध बनाउन, गुणस्तरीय पूर्वाधार निर्माण गर्न र रोजगारी सिर्जना गर्न जोड दिएको छ । यसले सरकार र निजी क्षेत्रबीच साझेदारीलाई सुदृढ बनाउनेछ । वातावरणमैत्री र जलवायु–सहनशील पर्यटनलाई प्राथमिकता दिनेछ । डिजिटल प्रणालीमार्फत काम गर्न सजिलो बनाउने, अनुगमन र नियमनलाई प्रभावकारी बनाउने र संघीयदेखि स्थानीय तहसम्म समन्वय गर्ने योजना पनि नीतिमा समेटिएको छ ।
यो नीतिलाई व्यवहारमा लागू गर्ने जिम्मेवारी नेपाल पर्यटन बोर्डले लिएको छ । नेपालको भौगोलिक विविधताले पनि यस योजनालाई थप बल दिएको छ । बोर्डले तराईमा सांस्कृतिक र मनोरञ्जनात्मक पर्यटन, पहाडमा स्वास्थ्य र अध्यात्मिक पर्यटन र हिमालमा साहसिक एवं पर्वतारोहण पर्यटन विस्तार गर्दैछ । स्थानीय र प्रदेश सरकारहरूसँग मिलेर ‘बोर्डर सिटी प्रबद्र्धन’योजना अघि बढाइँदैछ । जसले सीमावर्ती सहरमा भारत र तेस्रो देशका पर्यटक आकर्षित गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।
यो परिवर्तन केवल भौगोलिक सीमामा सीमित छैन । सांस्कृतिक अर्थमा पनि गहिरो छ । आजको नेपालको पर्यटन केवल हिमालहरूको देश होइन, यो संस्कृतिको, अध्यात्मिकता र अनुभवको देश पनि हो । तर संकटको छायाँ अझै पूर्ण रूपमा हराएको छैन । विश्वमा राजनीतिक अस्थिरता, जलवायु परिवर्तन र आन्तरिक समस्या अझै पनि चुनौती बनेका छन् । तर नेपाली पर्यटन क्षेत्रले हरेक संकटपछि नयाँ अवसर आउँदछ भनेर सिकिसकेको छ ।
२०७२ को भूकम्पपछि विदेशी पर्यटकहरू फर्किए । महामारीपछि आन्तरिक पर्यटनले गति लियो । अहिले नयाँ पुस्ताको डिजिटल अभियानले नेपाललाई फेरि विश्वका स्क्रीनमा ल्याइरहेको छ ।
हामीले संकट देख्यौं, भय देख्यौं, तर हाम्रो, पहाडजस्तो विश्वास कहिल्यै ढलेन । अब हामीलाई थाहा छ—नेपाललाई कुनै संकटले रोक्न सक्दैन । केवल केही समय अलमलाउन खोज्छ । यो हाम्रो अनुभव र विश्वास हो ।
आज नेपाल यही आत्मविश्वासका साथ फेरि खुला छ । पर्यटकको स्वागतका लागि तयार छ । सायद, यो पटक संसार पनि तयार छ—फेरि नेपाल फर्किन, न्यानो मुस्कान महसुस गर्न ।
दीपकराज जोशी नेपाल पर्यटन बोर्डको प्रमुख कार्यकारी अधिकृत (सीईओ) हुनुहुन्छ । यो बिचार नेपाल आर्थिक पत्रकार समाजद्वारा २९औं वार्षिकोत्सवका अवसरमा प्रकाशित ‘अर्थनीति’ सेजन स्मारिका २०८२ बाट साभार गरिएको हो ।
