सहकारीहरू नागरिक आफैले आफ्नो, परिवार र समुदायको लागि काम गर्ने व्यवसायी संगठन हुन । जनसमूहको पहलमा हुने उद्यमशीलता सहकारी र यसमा नागरिकको स्वस्पूmर्त पहल खुल्दछ, मानिसले स्वतन्त्र र स्वविवेकले काम गर्न पाउँदा नयाँ सिर्जनाको ढोका खुल्दछ, समस्या समाधानका कयौं उपाय पत्ता लाग्छन् । स्वाभिमान र आत्मसम्मान मानिसले आप्mनो स्वविवेकमा प्राप्त गर्ने कुरा हो, सहकारीको अदृश्य र दुरगामी महिमा यही तथ्यमा आधारित छ । यसको बोध गर्न सभ्य तथा लोकतान्त्रिक चेतना आवश्यक योग्यता हो । यो सामाजिक शिक्षाको विषय हो, मानवीय संस्कृतिको विषय हो । उद्यमशीलता मानिसको विशेष योग्यता हो । उद्यमशील मानिसको सिर्जनशीलतालाई फक्रने वातावरण बनाउनु विकासको आधार हो । श्रम गर्ने मानिस र उस्को पविार स्वाभिमानी र सिर्जनशील हुन्छ, हरेक परिवार स्वाभिमानी, सिर्जनशील आत्मनिर्भर हुनु नै समृद्ध एवं स्वाभिमानी राष्ट्रको चरित्र हो । स्वाभिमानी, सिर्जनशील र स्वाबलम्बी मानिसले आप्mनो विवेकको प्रयोग गरेर उत्पादनमा लाग्ने वातावरण आर्थिक–सामाजिक विकासको आधार हो । निकम्मा, भ्रष्ट, स्वार्थी र हैकमवादी राज्यले नागरिकको हैसियत नै नदिएका श्रमिकहरुले निरास र पलायन नभई आप्mनो जीवनको उज्याले बाटो खोज्ने संघर्षको दौरानमा सहकारीको आविश्कार गरेका हुन । विकासक्रममा परिमार्जित हुदै आज विकासको सिद्धान्तकोरुपमा सहकारी आइपुगेको छ, कसैले समाज विकासको दर्शन भन्न थालेका छन् । ‘प्रजातन्त्र’लाई हामीले प्रजातन्त्रको छेकछन्दै नभएको प्रणालीका रुपमा दुरुपयोग ग¥यौ र आज नयाँ विकल्पको आवश्यकता परेको छ । सहकारीलाई पनि यसको आधारभूत चरित्रको बोध नै नगरी यसको मर्मलाई आत्मसात नै नगरी बिकृत सहकारीको अभ्यास गरियो । यसमा सबै नागरिक दोषी छैनन् – नीतिनिर्माता, राजनीतिक पार्टी र अगुवा नागरिकले यो जिम्मेवारी दिनु पर्नेछ । जे होस, नयाँ नेपालको साृंच र नयाँ परिस्थितिमा सहकारी क्षेत्रको परिमार्जन आवश्यकता छ । यद्यपि धेरै सकारात्मक आधारहरु सहकारी क्षेत्रले विकास गरेको छ, योगदानकर्ता र राम्रा कुराको कदर भने हुनुपर्छ । सैद्धान्तिक÷बैचारक र व्यवहारमा परिमार्जनको आवश्यकता छ । नयाँ नेपाल बनाउने अग्रगामी भन्ने शक्तिले पुरानो विकृत अभ्यासको सहकारीमा आफै कुनै नयाँ पहिचान बिना नै होमिनु गलत थियो, गलत भयो । वास्तविक सहकारी आन्दोलनको दिशाको पहिचान गरी तदनुरुपको सङ्लग्नता आवश्यक थियो तर त्यसो गर्ने प्रयत्न भएन । गन्तब्यहीन जस्तो रहेको सहकारी क्षेत्रलाई मार्गनिर्देशन गर्ने आँट र हैसियत बनाउनु राजनीतिक पार्टी र राज्यको आधारभूत काम रहेको थियो, पुरानै ढाँचा र ढर्रामा नयाँ भनिनेशरुले पनि भागशान्तिको खेल खेल्ने काम मात्र भयो । यसबाट विकृति झन मौलाउने वातावरण बन्यो । परिमार्जनको नाममा तल्लो स्तरकको मानसिकता बोकेर गलत निर्णय गर्ने कुराले नेपालको छबि अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रमा पनि राम्रो बन्दैन । सहकारी विश्वब्यापी परिघटना हो तर हाम्रा नीति निर्माताहरुले दुनियालाई लाज हुने गरी सहकारी क्षेत्रका कुरा अगाडि ल्याउने काम हुने गरेका छन् ।
सहकारी क्षेत्र गैर–सरकारी र गैर–राजनीतिक क्षेत्र हो । राज्य र राजनीतिक क्षेत्र सहकारीका असल अभिभावक तथा संरक्षक हुन । असल अभिभावकले आप्mना बच्चाको होमवर्क आफैं गरिदिने त होइन नि, यदि त्यसो भयो भने त्यो बच्चा क्षमतावान र मेघावी हुन सक्दैन । हामीलाई क्षमतावा र मेघावी सहकारी क्षेत्र चाहिएको छ । त्यसैले उस्को समस्या उसैले सामथ्र्य जुटाएर हल गरोस, यो असल अभिभावको सोच हो । यो स्कुलिङलाई बोध गर्न नसक्ने हो भने राज्यको लागि पनि भरपर्दो सहयोगी हुने गरी सहकारी क्षेत्र विकास हुन सक्दैन । केवल राज्यसंग नै आस गरेर चल्ने सहकारीको विकास गरेर जानुपर्ने जो देखिएको अवस्था छ, यसमा परिमार्जन हुन आवश्यक छ । राज्यले धेरै संयन्त्र बनाएर मात्र सहकारीको विकास हुने कुरा होइन भन्ने अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवहरुले देखाएको छ । सरकारको, व्यवस्थापिकाको र सरहकारी क्षेत्रको प्रतिनिधि रहेको एउटा मात्र उच्च तहको संरचना राख्ने अनि केन्द्र, राज्य र जिल्लामा राज्यको प्रशिक्षण तथा रजिष्ट्रारको संरचना राख्ने कुरा भए पुग्छ । बाँकी सबै बजेट सहकारीसंग मिलेर व्यवसायिक र उद्यमशीलता विकासमा खर्च गरे पुग्छ । एउटा अहम विषय के हो भने स्कुलतहदेखि उच्चतहसम्म शिक्षामा सहकारीलाई राख्नु राज्यको काम हो । पङ्तिकारको रायमा प्राज्ञिक क्षेत्रको पनि सहभागिता रहने को–अपरेटिभ काउन्सिल एउटा मात्र संरचना राख्ने र सम्बन्धीत सबै मन्त्रालय वा निकायमा सहकारी हेर्ने आवश्यक संरचना राख्ने प्रणली उपयुक्त हुनेछ । नागरिकमा सहकारीको असल सोचं र व्यवहारको विकास हुनु पर्ने जरुरीलाई भने शिक्षा, तालीम, सूचना र कानुनी प्रावधानले ब्यवस्थित हुन पर्दछ । सहकारीको पहिचान कानुनी श्रेस्ता, भाषण र साइनबोर्डमा होइन सोच, संस्कार, व्यवहार र परिणाममा खोजिनु आवश्यक छ । असल अभ्यासको सहकारीको विकासका लागि शिक्षामा सहकारीको पठनपाठन अपरिहार्य छ ।
“सहकारी संस्था संयुक्त स्वामित्व तथा लोकतान्त्रिक रूपमा नियन्त्रित व्यवसायमार्फत आफ्ना साझा आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक आवश्यकता तथा आकाङ्क्षाहरू परिपूर्ति गर्र्न स्वयम्सेवी रुपमा एकजुट हुने व्यक्तिहरूको स्वायत्त सङ्गठन हो ।” यो सहकारीको परिभाषा हो । यस परिभाषालाई अझ स्पष्ट पार्ने सहकारीका मुल्य ः– आत्मनिर्भरता, स्व–उत्तरदायित्व, लोकतान्त्रिक, समानता, सामाजिक न्याय र ऐक्यबद्धता सहकारीका आधारभूत मूल्य हुन् । साथै आफ्ना संस्थापक÷अग्रजहरूको परम्परामा सहकारी संस्थाका सदस्यहरूले इमान्दारिता, खुल्लापन, सामाजिक दायित्व, अरुको चासो राख्ने नैतिक मूल्यमा विश्वास र सोही अनुसारको आचारण । यी मुल्य अनुसारको व्यवहार गर्ने मार्गदर्शक सातवटा सिद्धान्तहरु यस प्रकार सुत्रबद्ध गरिएका छन ः पहिलो सिद्धान्त –स्वयंसेवी तथा खुला सदस्यता । दोश्रो सिद्धान्त–सदस्यहरूद्वारा प्रजातान्त्रिक नियन्त्रण्ँ । तेश्रो सिद्धान्त –सदस्यको आर्थिक । चौथो सिद्धान्त–स्वायत्तता र आत्मनिर्भरता । पाँचौ सिद्धान्त–शिक्षा, तालिम र सूचना । छैटांै सिद्धान्त–सहकारीहरू बीच सहकार्य । सातौं सिद्धान्त –समुदायप्रति चासो र वातावरणप्रतिको जिम्मेवारी । सन्र १९९५ मा सहकारीको परिभाषा, मूल्य र सिद्धान्तको समष्टीलाई सहकारी पहिचानका अभिव्यक्तिहरु भनेर घोषणा गरियो ।
सन् १९९० पछि लामो र बृहत अध्ययनपछि सहकारीका पहिचान गराउने यी सिद्धान्तहरु सुत्रबद्ध गर्ने काममा सङलग्न प्रोफेसर इआन म्याकफर्सनले भनेका छन् – “त्यहाँ यी सिद्धान्तको समूहलाई एकैसाथ लिएमा, यी सिद्धान्तहरू ‘टुक्राहरूको योगफलभन्दा बढी हुनेछन । त्यहाँ मर्मस्पर्शी सम्बन्ध छ, जब एउटालाई वेवास्ता गरिन्छ, सबै अपूर्ण हुन्छन् । सहकारीलाई कुनै एउटा मात्र सिद्धान्तको आधारमा स्पष्ट निक्र्यौल गर्न सकिंदैन । सहकारीहरूले उनीहरूको सिद्धान्तलाई कति राम्रोसँग अपनाएका छन् भन्ने कुराको सम्पूर्णतामा मात्र मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । यी सिद्धान्त र निर्दिष्ट मूल्यहरूले एकै साथ दिएको अभिव्यक्तिले विश्वका विभिन्न क्षेत्रमा रहेका सहकारीहरूको मुल्याङ्कन गर्न समर्थ बनाउने छन् ।”
सहकारी पहिचानका यी अभिव्यक्तिको मर्म र भावनालाई आत्मसात गरेर हाम्रो आवश्यकता, राष्ट्रको सङकल्प र हाम्रो अवस्थाको आधारमा सिर्जनात्मक वैचारिक मार्गदर्शन÷नीति, विधि–प्रक्रिया र कार्यान्वयनको आवश्यकता हो । यो आज परिवर्तन चाहने सबैको चिन्तनको वियय पनि हो ।
