काठमाडौँ । नेपाल एक सांस्कृतिक र धार्मिक विविधताले भरिपूर्ण देश हो । जहाँ विभिन्न चाडपर्वहरूले मानव जीवन, प्रकृति र आध्यात्मिकताको गहिरो सम्बन्धलाई झल्काउँछन् । तिहार र छठ यस्ता दुई प्रमुख पर्व हुन् जसले नेपाली समाजको उज्यालो, एकता र प्रकृतिप्रतिको श्रद्धालाई प्रस्ट पार्छ । तिहारको दियोको उज्यालोदेखि छठको सूर्य पूजाले नेपालीहरूको जीवनशैली, विश्वास र सामाजिक सद्भावलाई उजागर गरेको छ ।
तिहारः उज्यालो र समृद्धिको पर्व
तिहारलाई दीपावली वा यमपञ्चक पनि भनिन्छ । नेपालको सबैभन्दा ठूलो र रमाइलो चाडहरू मध्ये एक हो तिहार । यो पर्व कार्तिक महिनाको कृष्ण पक्षको त्रयोदशीदेखि शुक्ल पक्षको द्वितीया तिथिसम्म पाँच दिनसम्म मनाइन्छ । तिहारको प्रत्येक दिनले विशेष महत्व राख्छ र हरेक दिनको आफ्नै परम्परा हुन्छ ।
तिहारका प्रमुख दिनहरू
काग तिहारः पहिलो दिन काग (कौवा) को पूजा गरिन्छ । कागलाई यमराजको सन्देशवाहक मानिन्छ । यो दिन कागलाई खाना खुवाएर सम्मान गरिन्छ । जसले घरमा सुख र समृद्धिको सन्देश ल्याउने विश्वास गरिन्छ ।
कुकुर तिहारः दोस्रो दिन कुकुरको पूजा गरिन्छ । कुकुरलाई वफादार र घरको रक्षक मानिन्छ । यो दिन कुकुरलाई मीठो खाना र माला लगाएर सम्मान गरिन्छ ।
लक्ष्मी पूजाः तिहारको मुख्य दिन हो । जसमा धन र समृद्धिकी देवी लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । घरलाई झिलिमिली दियो, बत्ती र रंगोलीले सजाइन्छ । साँझ लक्ष्मीको पूजा गरी धन र सुखको कामना गरिन्छ ।
गाई तिहार र गोवद्र्धन पूजाः चौथो दिन गाईको पूजा गरिन्छ, जसलाई पवित्र र समृद्धिको प्रतीक मानिन्छ । साथै, पहाडी क्षेत्रमा गोवद्र्धन पूजा पनि गरिन्छ ।
भाइटीकाः अन्तिम दिन दिदीबहिनीले दाजुभाइको दीर्घायु र समृद्धिको कामना गर्दै टीका लगाइदिन्छन् । यो दिन दाजुभाई र दिदीबहिनीबीचको प्रेम र एकताको प्रतीक हो ।
तिहारको सांस्कृतिक महत्व
तिहारले उज्यालो, प्रेम, एकता र प्रकृतिप्रतिको कृतज्ञतालाई जोड दिन्छ । दियो बालेर अन्धकारमाथि उज्यालोको विजय र नकारात्मक ऊर्जामाथि सकारात्मकताको प्रतीक मानिन्छ । साथै यो पर्वले परिवार, समुदाय र प्रकृतिका विभिन्न तत्वहरू (जस्तै काग, कुकुर, गाई) बीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ । देउसी र भैलो गाउने परम्पराले सामाजिक एकता र रमाइलो वातावरण सिर्जना गर्छ ।
छठः सूर्य र प्रकृतिप्रति कृतज्ञताको पर्व
छठ पर्व विशेष गरी नेपालको तराई क्षेत्रमा व्यापक रूपमा मनाइन्छ । यद्यपि पछिल्लो समय यो पर्व देशका अन्य भागमा पनि लोकप्रिय हुँदै गइरहेको छ । कार्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको षष्ठी तिथिमा मनाइने यो पर्व सूर्य देवता र छठी माताको पूजा गर्न समर्पित छ । यो पर्व चार दिनसम्म चल्छ र यसमा कठोर व्रत र अनुष्ठानहरू समावेश हुन्छन् ।
छठका प्रमुख दिनहरू
नहाय–खायः पहिलो दिन व्रतालुहरू नुहाएर शुद्ध भोजन ग्रहण गर्छन् । यो दिनले शारीरिक र मानसिक शुद्धिको प्रतीक हो ।
खरनाः दोस्रो दिन व्रतालुहरू दिनभर उपवास बस्छन् र साँझ गुड र चामलको खीर प्रसादको रूपमा ग्रहण गर्छन् ।
सँझिया अघ्र्यः तेस्रो दिन व्रतालुहरू नदी वा जलाशयमा गएर डुब्दो सूर्यलाई अघ्र्य दिन्छन् । यो दिन विशेष गरी सूर्यको पूजा गरिन्छ ।
उषा अघ्र्यः अन्तिम दिन बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अघ्र्य दिएर व्रत समापन गरिन्छ ।
छठको सांस्कृतिक महत्व
छठ पर्व प्रकृतिप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने एक अनुपम उत्सव हो । सूर्यलाई जीवनको ऊर्जा र शक्तिको स्रोत मानिन्छ र यो पर्वले मानव र प्रकृतिबीचको गहिरो सम्बन्धलाई उजागर गर्छ । छठको कठोर अनुष्ठानहरूले आत्मानुशासन, धैर्यता र भक्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ । यो पर्वले सामुदायिक एकता र सांस्कृतिक समृद्धिलाई पनि बलियो बनाउँछ । किनकि परिवार र समुदाय एकसाथ मिलेर पूजा र उत्सवमा सहभागी हुन्छन् ।
तिहार र छठको समानता र भिन्नता
तिहार र छठ दुवै पर्वहरू प्रकृति, उज्यालो र समृद्धिसँग जोडिएका छन् । तर यिनका परम्परा र क्षेत्रीय प्रभावमा भिन्नता छ । तिहार नेपालभर व्यापक रूपमा मनाइन्छ र यसमा दियो, रंगोली र सामुदायिक रमाइलो मुख्य हुन्छ । छठ भने विशेष गरी तराई क्षेत्रमा प्रचलित छ र यसमा सूर्य पूजा र कठोर व्रतको विशेष महत्व छ । दुवै पर्वले प्रकृतिका तत्वहरू (जस्तै सूर्य, पशुपंक्षी) लाई सम्मान गर्छन् र सामाजिक एकताको सन्देश बोकेका छन् ।
समकालीन सन्दर्भमा तिहार र छठ
आजको समयमा तिहार र छठले आधुनिक नेपाली समाजमा पनि उत्तिकै महत्व राख्छन् । तिहारको दियो र रंगोलीले शहरी क्षेत्रमा पनि घर–आँगनलाई सजाउँछन् भने छठको सूर्य पूजाले पर्यावरण संरक्षण र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको सन्देश बोकेको छ । यी पर्वहरूले नेपाली डायस्पोरामाझ पनि लोकप्रियता कमाएका छन् । जसले विश्वभरि नेपाली संस्कृतिको पहिचानलाई फैलाएको छ । तिहार र छठ नेपाली संस्कृतिका दुई चम्किला रत्न हुन्, जसले उज्यालो, प्रकृतिप्रेम र सामुदायिक एकताको सन्देश बोकेका छन् । तिहारको दियोले अन्धकारमाथि उज्यालोको विजयलाई प्रतीक गर्छ भने छठको सूर्य पूजाले जीवनको आधारभूत ऊर्जाप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्छ । यी पर्वहरूले नेपालीहरूको सांस्कृतिक धरोहर, आध्यात्मिक विश्वास र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धलाई जीवन्त राख्छन् । यी उत्सवहरूले हामीलाई एकताको महत्व, प्रकृतिप्रतिको सम्मान र जीवनको सकारात्मक दृष्टिकोण सिकाउँछन् ।
