चीनको हुवेइ प्रान्तको वुहानमा सन् २०१९ को अन्त्यतिर देखिएको नोवेल कोरोना भाइरस (कोभिड–१९) ले विश्व महामारीको रुप लिएसँगै भाइरस संक्रमण रोक्न गरेको बन्दाबन्दीले गर्दा अहिले सारा विश्व नै ठप्प प्रायः छ । आजका दिनसम्म विश्वभर कोरोना भाइरसबाट झण्डै ३५ लाख व्यक्ति संक्रमित भएका छन् भने २ लाख ३० हजार भन्दा धेरैको ज्यान गइसकेको छ । नेपालमा भने सरकारले सुरुमै पूर्ण लकडाउन गरी विदेशबाट नेपाल आउने र नेपालभित्रको आन्तरिक आवागमनलाई बन्द गरेको हुनाले कोरोना भाइरसका कारण अझैसम्म कसैको ज्यान गएको छैन । तर यस रोगको संक्रमण दर भने दिनानुदिन बढ्दो रहेको छ । यो लेख तयार गर्दासम्म नेपालमा पनि कोरोना संक्रमितको संख्या ५७ पुगिसकेको छ । अब यो रोगले लिने ज्यानको संख्या भन्दा पनि विश्व अर्थतन्त्रमा पार्ने बहुआयामिक तथा दिगो प्रभाव र विश्व जगतमा आउनसक्ने साँस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक तथा राजनैतिक परिवर्तनका चर्चा चल्न थालेका छन् ।
आर्थिक मन्दी र यसको प्रभाव
कोरोना भाइरसको प्रकोपलाई नियन्त्रण गर्न अहिले विश्वका अधिकांश देशहरुले पूर्ण बन्दाबन्दीको घोषणा गरेका छन् । यसले गर्दा सम्पूर्ण आर्थिक गतिविधिहरु ठप्प प्रायः छन् । यसले विश्वको अर्थतन्त्र पुनः एकपटक मन्दीमा जाने र जनजीवनमा भयानक जटिलता ल्याउने अनुमानहरु आएका छन् । हुनत अहिले विश्वमा देखिएको यस महामारीका कारण हाम्रो अर्थतन्त्रमा कस्तो असर पर्छ भन्ने त अझै पूर्ण आँकलन गर्न बाँकी नै छ । अहिले त हामीले प्रारम्भिक अनुमान मात्र गर्ने हो । यो अवस्था कहिलेसम्म रहने हो त्यसपछि मात्र यसको पूर्ण विवरण आउला । तर हाम्रो अर्थतन्त्र मुख्यतः रेमिट्यान्स, पर्यटन, निर्यात व्यापार तथा कच्चा पदार्थको आयातमा निर्भर उद्योगमा निहित रहेकाले हाम्रो आफ्नो भन्दा पनि हामी अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थितिमा बढी निर्भर रहेका छौं । त्यसैले बाहिरको परिस्थिति कस्तो बन्दै जान्छ । त्यसले हाम्रो अर्थतन्त्र कस्तो हुन्छ भन्ने कुराको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । तर अहिलेसम्मको स्थितिलाई हेर्ने हो भने नेपाली अर्थतन्त्रमा मात्र होइन विश्वको अर्थतन्त्रमा नै यसको निकै ठूलो असर पर्ने देखिन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले अप्रिल २०२० मा सार्वजनिक गरेको वल्ड इकोनोमिक आउटलुक अनुसार कोरोनाको विश्वव्यापी महामारीका कारण सन् २०२० मा विश्व अर्थतन्त्र ३.० प्रतिशतले संकुचन आउने प्रक्षेपण गरेको छ । हालै मात्र केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले नेपालको आर्थिक वृद्धिदर २.२७ प्रतिशत हुने अनुमान गरेको छ । यो निकै प्रारम्भिक प्रक्षेपण मात्र हो । कोरोनाको असर बढ्दै गएमा र बन्दाबन्दीको समय लम्बिँदै गएमा यो दर अझ तल झर्ने निश्चित छ ।
यी संस्थाहरुले गरेको यो निकै प्रारम्भिक प्रक्षेपण मात्र हो । कोरोनाको असर बढ्दै गएमा र लकडाउनको समय लम्बिदै गएमा यो दर अझ तल झर्ने निश्चित छ । विश्वको अर्थतन्त्रको झण्डै ४० प्रतिशत शेयर युरोप र अमेरिकाको छ । उनीहरुको आर्थिक अवस्था विकराल बनेको छ । इटाली एक महिना भन्दा लामो समयदेखि बन्दाबन्दीमा छ । अमेरिकाका धेरै राज्यहरु पनि बन्दाबन्दीमा छन् । चीनले हालै मात्र महिनौको बन्दाबन्दीपछि आन्तरिकरुपमा आफूलाई खुल्ला गरेको छ । त्यसैले त्यो सबैको असर कस्तो रहन्छ भन्ने कुरा सबै विश्लेषण गर्नुपर्ने हुन्छ । धेरै होटल र हवाई कम्पनीहरुले आफ्ना कर्मचारीमा भारी कटौति गरिसकेका छन् ।
नेपाल विगत एक महिनाभन्दा लामो समयदेखि पूर्णरुपमा बन्दाबन्दीको अवस्थामा छ । विकास निर्माणका कामहरु सबै ठप्प छन् । उद्योग, व्यवसाय र कलकारखानाहरु बन्द छन् । रेमिट्यान्सको आप्रवाह घट्दो छ । स्वदेश तथा विदेशमा रहेका नेपाली श्रमिकहरु आफ्नो रोजगारीबाट विमुख हुँदैछन् । अहिलेसम्मकै मात्र अवस्थालाई हेर्दा पनि यो कोरोना महामारीका कारण विश्वमा लाखौं मानिसको ज्यान जाँदै छ । करोडौं मानिसले आफ्नो रोजगारी गुमाउँदै छन् । अरबौं मानिस भोकमरी र खाद्यसंकटमा पर्दै छन् । र, विश्व अर्थतन्त्र पुनः एकपटक दीर्घकालीन रुपमा थला पर्दै छ ।
बदलिँदो सामाजिक परिवेश
कोरोनाको प्रकोपसँगै अहिले अधिकांश नेपाली श्रमिकहरु स्वदेश फर्कन चाहन्छन् भने भारत लगायत शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्दै आएका विद्यार्थी तथा श्रमिकहरु आफ्नो गाउँ फर्किएका छन् र अरु बाँकी पनि आफ्नो घर फर्किने अवसरको पर्खाइमा छन् । विदेशबाट स्वदेश तथा स्वदेशका शहरबाट आफ्नै गाउँघर फर्कनेहरुको घुइचो नै चलेको छ । यी मानिसहरु कहिलेसम्म गाउँमा यसरी बस्ने हुन् यो अहिले नै यकिन गर्न सकिने अवस्था छैन । तर विश्व स्वास्थ्य संगठन लगायत विभिन्न राष्ट्रहरुले गरेका अध्ययन र अनुसन्धानहरुले छिटो सफलता प्राप्त गरेपनि कोरोनाको औषधी वा भ्याक्सिन बन्न अझै पाँच÷छ महिना लाग्ने बताइएको छ । यसले अहिलेको हाम्रो सामाजिक परिवेश कम्तिमा पनि छ महिनादेखि एक वर्ष अहिलेकै अवस्थाबाट गुज्रने निश्चित प्रायः छ ।
विश्वमा आउने ठूलाठूला घटना-दुर्घटना, युद्ध तथा महामारीले विश्वकै सामाजिक परिवेशमा आमूल परिवर्तन ल्याउने गरेका छन् । ती घटना पछि विश्व सामाजिक परिवेशमा नयाँ संस्कार, मान्यता र व्यवहारहरु प्रचलनमा आउने स्वाभाविक प्रकृया नै हो । कोरोना भाइरससँगै पनि धेरै नयाँ नयाँ सामाजिक परिवेशहरु विकास भएका छन् । मानिस–मानिसबीचको संसर्गबाट एकअर्कामा सर्ने हुनाले अहिले मानिसहरु एकअर्काबाट टाढा रहेका छन् । उनीहरुको सामाजिक व्यवहारमा पूर्णतः परिवर्तन आएको छ । मानिहरु भेट्दा हात मिलाउने, अंगालो हाल्ने, चुम्बन गर्ने जस्ता व्यवहारहरु पूर्णरुपमा बन्द गरिएको छ भने सामाजिक दुरि कायम राखी नमस्कार गर्ने तथा मास्क तथा अन्य व्यक्तिगत सुरक्षा उपकरणहरु लगाएर बस्ने जस्ता सामाजिक संस्कारहरु विकास भएका छन् । अहिले मानिसहरु भेला हुने रमाइलो गर्ने भन्दा पनि सामाजिक दुरिकायम हुने गरि सोसल मिडिया, मोबाइल तथा अन्य माध्यमबाट एकआपसमा सम्पर्कमा रहने गरेका छन् । यी मध्ये धेरै नयाँ मान्यताले माहामारीको बेलामा मात्र होइन माहामारी पछि पनि निरन्तरता पाउने छन् । यसले हाम्रो सामाजिक मूल्य र मान्यतामा नयाँ व्यवहार ल्याउने छ ।
चुनौति र परिवर्तनको अवसर
भनिन्छ हरेक चुनौति एउटा महत्वपूर्ण अवसर पनि हो । त्यसैले यो माहामारीलाई पनि एउटा अवसरको रुपमा लिन सकिन्छ । विश्वका विकसित र सभ्य भनिने देशहरु अहिले कोरोना माहामारीका कारण थलाथला परेका छन् । सारा संसारलाई राज गरेको अमेरिका र आदिम सभ्यताको धरोहर भनिने इटालीलगायत धेरै युरोपेली देशहरु अहिलेको माहामारीबाट सबैभन्दा धेरै पीडित छन् । यसले उनीहरुको भौतिक विकास, सामाजिक आचरण र आदर्शलाई चुनौति नै दिएको छ र हामीलाई एकपटक एकाग्र भएर सोच्न बाध्य पारेको छ, के यी देश र यस्तै हो हाम्रो विकासको आदर्श मोडल ? विकसित देशमा भएको अहिलेको हताहत र उनीहरुको भौतिक विकास, जीवनशैली, खानपिन र रहनसहनमा केही तादम्यता छ ?
अवश्य पनि विकसित भनिने देशको अहिलेको भौतिक विकास, जीवनशैली, खानपिन र रहनसहन अहिले त्यहाँ भएको ठूलो मानवीय क्षतिको एक प्रमुख कारक हो । शहरीया बसोबास, आफ्नो शरीरको ख्याल नराखी पैसाको पछाडि दौड्ने र पैसा नै सबथोक ठान्ने पुँजीवादी सोँच, बोयलर कुखुराजस्तो जीवनशैली सबै यसका कारक हुन् । आपसमा भेट्दा अंगालो हाल्ने, चुम्बन गर्ने तथा एकआपसमा जुठो नबार्ने उनीहरुको सामाजिक संस्कार रोग संक्रमणको प्रमुख कारण बन्यो भने उनीहरुको एैयासी जीवनशैली र रोग प्रतिरोधात्मक क्षमताको हस गराउने जंकफुड भनिने अस्वस्थकर खानपिनको व्यवहार हताहतको प्रमुख कारक बन्यो ।
त्यस्तै विकसित देशमा नागरिक स्वतन्त्रताको नाममा राज्यले माहामारीको नियन्त्रण र रोकथामका लागि लगाएको लकडाउनको निर्देशन पालना नहुनु र नागरिकहरु स्वतन्त्रताको नाममा छाडा भएर सडकमा निस्कनु पनि रोग संक्रमण र हताहतीको अर्को कारण रहन गयो । यसको विपरित विकासोन्मुख तथा गरिब भनिने देशमा नागरिकहरु राज्यको निर्देशन पालना गर्दै पूर्णरुपमा अनुशासित रहनाले रोग संक्रमण बढ्न पाएन ।
यसरी सर्सर्ति हेर्दा अहिलेको माहामारीले पूर्वीय जीवनशैली र सभ्यतालाई प्रश्रय दिँदा आफ्नो देश र जनतालाई संरक्षण गर्न सकिने पाठ सिकाएको छ । पूर्वीय सभ्यतामा व्यवहारमा रहेका गाउँले जीवन, कृषिमा निर्भर अर्थतन्त्र, श्रम र उत्पादनसँग जोडिएको जीवनशैली, स्वस्थ, ताजा र स्वच्छ आहारविहारले मानिसलाई भौतिक रुपमा स्वस्थ र बलियोमात्र बनाउँदैन उसको रोग प्रतिरोगी क्षमता र आत्मबल समेत उच्च राख्ने गरेको तथ्य हालसम्म देशमा देखिएको कोरोना संक्रमण र निको भई घर फर्किएका व्यक्तिहरुबाट प्रष्ट हुन्छ । यो माहामारीले एकपटक हाम्रो पूर्वीय सभ्यता र जीवनशैलीलाई पुनःउत्थानको उपर्युक्त अवसर पनि प्रदान गरेको हो कि ?
