इम्फाल/नयाँ दिल्ली । मणिपुरमा विगत साढे दुई महिनादेखि जारी हिंसाको बीचमा यस राज्यको कुनै पनि क्षेत्रमा हिंसात्मक झडप, हत्या वा आगजनीको खबर दिल्लीसम्म नपुगेको सायदै कुनै दिन भएको छैन।
तर बुधबार दुई महिलाको यौन दुर्व्यवहारको एक विचलित भिडियो सामाजिक सञ्जालमा यसरी भाइरल भयो कि मणिपुरमा हिंसाको प्रतिध्वनि राष्ट्रिय राजधानी नयाँदिल्ली २५०० किलोमिटर टाढा दिनभर गुन्जियो।
यसअघि बिहीबार भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले यस हिंसाको शुरुआतपछि आफ्नो पहिलो बयान दिए र त्यसपछि देशको सर्वोच्च अदालतले पनि यसमा कडा टिप्पणी गर्यो।
मणिपुर हिंसामा प्रधानमन्त्री मोदीको मौनतामाथि प्रश्न उठाउँदै विपक्षी दलहरूले भिडियो सार्वजनिक भएपछि सत्तारुढ बीजेपीमाथि आफ्नो आक्रमणलाई तीव्र पारेका छन्।
केन्द्रीय गृहमन्त्री अमित शाहले मे महिनामा नै मणिपुरको भ्रमण गरेका थिए र त्यसपछि यस विषयमा सर्वदलीय बैठक बोलाइएको थियो। तर हिंसा सुरु भएदेखि नै प्रधानमन्त्री मोदीले किन मणिपुर भ्रमण गरेनन् भन्ने प्रश्न सोधिएको छ ।
बिहारका उपमुख्यमन्त्री तेजस्वी यादवले राहुल गान्धी मणिपुर जान सक्छन् भने प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी किन जान नसक्ने भनी प्रश्न गरेका छन् । यसै क्रममा कांग्रेस नेता राहुल गान्धीले प्रधानमन्त्रीको मौनता र निष्क्रियताले मणिपुरलाई अराजकतातर्फ धकेलिएको बताएका छन् ।
भिडियो भाइरल भएको भोलिपल्ट बिहीबार संसद परिसरमा प्रधानमन्त्री मोदीले भने, “मणिपुरको घटनाले मेरो मन दुःखले भरिएको छ। यो घटना लज्जास्पद छ। सिंगो देशको अपमान भइरहेको छ।”
के छ भाइरल भिडियोमा ?
बुधबार मणिपुरका दुई महिलामाथि यौन दुर्व्यवहारको भिडियो सार्वजनिक भएको छ । यस भिडियोको पुष्टि गर्दै मणिपुर प्रहरीले यी महिलाहरू मे ४ मा मणिपुरको थौबल जिल्लामा यौन दुर्व्यवहारको सिकार भएको बताएको छ।
मणिपुर प्रहरीले भनेको छ, “यो घटना मे ४ को हो । यसमा अपहरण, सामूहिक बलात्कार र हत्याको मुद्दा अज्ञात व्यक्ति विरुद्ध दर्ता गरिएको छ। यस विषयमा अनुसन्धान सुरु भएको छ । प्रहरीले दोषीलाई पक्राउ गर्न सक्दो प्रयास गरिरहेको छ ।”
मणिपुरका मुख्यमन्त्री बिरेन सिंहले दोषीलाई फाँसी दिने प्रयास गर्ने बताएका छन् । यस घटनामा एक जनालाई पक्राउ गरिएको मुख्यमन्त्रीले बताए ।
यसै क्रममा केन्द्रीय महिला तथा बाल विकास मन्त्री स्मृति इरानीले ट्वीटरमा लेखेकी छिन् कि उनले यस विषयमा राज्यका मुख्यमन्त्री एन बिरेन सिंहसँग कुरा गरिसकेका छन् र दोषीलाई पक्रन कुनै कसर बाँकी राखिने छैन।
इन्डियन एक्सप्रेसको रिपोर्टका अनुसार गत मे ३ मा आधुनिक हतियार लिएर आठ सयदेखि एक हजार मानिसले थौबल जिल्लामा रहेको आफ्नो गाउँमा आक्रमण गरेपछि ती मानिसहरूले गाउँमा लुटपाट र आगजनी गर्न थालेको पीडितहरूले बताएका छन् ।
यस्तो अवस्थामा तीनजना महिला बुवा र भाइसँगै जंगलतर्फ दौडे । उजुरीका अनुसार प्रहरीले ती महिलालाई बचाउन पनि सफल भएको छ । प्रहरीले ती व्यक्तिलाई प्रहरी चौकी लैजाँदै थियो तर प्रहरी चौकीभन्दा दुई किलोमिटर अगाडि भीडले रोकेको थियो ।
यसपछि आन्दोलनकारीले ती महिलालाई प्रहरीबाट खोसेपछि युवतीको बुवाको घटनास्थलमै हत्या गरेका थिए । एफआईआरअनुसार तीनै महिलालाई भीडको अगाडि नग्न भएर हिँड्न बाध्य पारिएको थियो । युवतीमाथि सामूहिक बलात्कारको आरोप लागेको छ । एफआईआरअनुसार महिलाको १९ वर्षीय भाइले उनलाई बचाउन खोज्दा उनको पनि हत्या भएको थियो ।
के भन्छन् मेइती समुदायका मानिसहरु ?
अङ्ग्रेजी अखबार इन्डियन एक्सप्रेसमा प्रकाशित समाचारअनुसार मेइतीबहुल थौबल जिल्लामा मे ४ मा कुकी–जोमी समुदायका यी महिलामाथि यौन दुर्व्यवहार भएको थियो।
उनीहरु विरुद्ध काङ्गपोकपी जिल्लामा मे १८ मा यौन उत्पीडनको मुद्दा दर्ता भएको थियो । त्यसपछि मुद्दा सम्बन्धित प्रहरी चौकीमा पठाइयो। भिडियोमा दुईजना महिला मात्रै देखिन्छन् तर भीडले ५० वर्षीया महिलालाई पनि लुगा खोल्न बाध्य पारेको यी महिलाले आफ्नो उजुरीमा बताएका छन् ।
एफआईआरमा एक युवतीमाथि दिउँसो सामूहिक बलात्कार भएको पनि उल्लेख छ । मेइतीका मानिसहरूले आफ्ना मानिसहरूसँग यस्तै तोडफोडका धेरै भिडियोहरू रहेको तर तिनीहरूलाई सेयर नगरिएको दाबी गरेका छन्।
प्रधानमन्त्री मोदीले बयान जारी गर्नुअघि भिडियोको सत्यता जाँच गर्नुपर्ने यो समुदायका अधिकांशले माग गरेका छन्। मानवअधिकारकर्मी के.के. ओनिलको विचारमा प्रधानमन्त्रीको भनाइले मणिपुरको हिंसा अझै बढ्न सक्छ ।
उनले भने, “हिजो भाइरल भएको भिडियो धेरै दुर्भाग्यपूर्ण छ। तर यो एकतर्फी पनि हो किनभने दुवै पक्ष- कुकी र मेइती हिंसामा परेका छन्। झण्डै तीन महिनादेखि हिंसा भइरहेको छ तर प्रधानमन्त्रीले एउटै मुद्दामा बयान दिएका छन्, उस्तै हिंसाका अन्य भिडियोमा मौन छन्, दुवै कम्युनका मुद्दामा बोल्नुपर्छ।”
ओडिशामा रेल दुर्घटना हुँदा प्रधानमन्त्री मोदी त्यहाँ जाने तर मणिपुरमा चुपचाप बस्ने गरेको उनले बताए । गत महिना ओडिशाको बालासोरमा भएको रेल दुर्घटनामा २५० भन्दा बढीले ज्यान गुमाएका थिए ।
उनका अनुसार हिंसाग्रस्त मणिपुरमा अन्य धेरै मुद्दाहरू छन्, दुवै समुदायका मानिसहरूलाई जिउँदै जलाउने घटनाहरू छन्। दुवै समुदायका महिलामाथि बलात्कारका घटना भएका छन् ।
“अहिले एउटै समुदायका मानिसको मात्र हत्या, बलात्कार भइरहेको देखाइएको छ, के सन्देश दिन खोजेको हो ?”, उनले भने, “राज्य सरकार होस् वा केन्द्र सरकार, अहिले हिंसा रोक्न कोही पनि प्रतिबद्ध देखिँदैन। हिंसा रोक्न एक वर्ष वा त्योभन्दा बढी समय लाग्न सक्छ।”
भिडियोलाई लाजमर्दो बताउँदै मेइतेई समुदायका चलचित्र निर्माता निङ्थौजा लान्चा भन्छन्, “हामीले यो कुनै अपराध वा अपराधीको पक्षमा भनेका होइनौँ, तर हामीसँग योभन्दा डरलाग्दो भिडियोहरू छन्। प्रधानमन्त्रीले टिप्पणी गर्नुअघि यो भिडियोको जाँच हुनुपर्छ, बिना कुनै एक समुदायलाई दोष दिनु गलत हो ।”
तर, यस्तो अमानवीय कार्य (भाइरल भिडियोको सम्बन्धमा) सबैले भर्त्सना गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।
तर प्रधानमन्त्री मोदीको भनाइले मणिपुरको अवस्था परिवर्तन हुन्छ कि हुँदैन भन्ने विषयमा उनी भन्छन्, “कुकी समुदायका मानिसहरूले मेइतीलाई मारिरहेका धेरै भिडियो र फोटोहरू छन्। त्यसमा प्रधानमन्त्री के भन्नुहुन्छ ? यस्तो एकतर्फी दृष्टिकोण किन ? प्रधानमन्त्री सधैँ निष्पक्ष हुनुपर्छ।”
प्रधानमन्त्री मोदीको भनाइको स्वागत गर्दै बेंगलुरुमा बस्ने विश्व मेइती परिषदका महासचिव याम्बेम अरुण भन्छन्, “हामी आशा गर्छौं कि अब मणिपुरमा शान्ति फर्किनेछ।” राज्य सरकारलाई निशाना गर्दै अरुणले मुख्यमन्त्री वा सम्पूर्ण प्रशासनले आफ्नो कामबाट जनताको विश्वास फिर्ता लिनुपर्ने बताए ।
उनी भन्छन्, “मोदीको भनाइपछि अब यो सन्देश जान्छ कि कुनै समुदायका मानिसहरूले कानून हातमा लिने प्रयास गरे कारबाही हुन्छ। भारत सरकार हाम्रो अभिभावक जस्तै हो।”
तर, साढे दुई महिनापछि प्रधानमन्त्रीको भनाइबारे उनले यसलाई कुनै पनि हालतमा जायज हुन नसक्ने बताए । उनले भने, “यति दिनदेखि जनताले हिंसा भोगेका छन्, यो निकै दुःखद कुरा हो, हामी पनि मानव हौँ र भारतीय पनि हौँ ।”
के भनेका छन् कुकी समुदायका मानिसहरु ?
मणिपुर जनजाति फोरम दिल्लीले यस हिंसामा कुकी समुदायमाथि भएको अत्याचारको मुद्दालाई कडा रूपमा उठाइरहेको छ। यस फोरमका प्रवक्ता डा छिन्कनलुन गैतले प्रधानमन्त्री मोदीको भनाइपछि धरातलीय स्तरमा सकारात्मक प्रभाव पर्ने विश्वास व्यक्त गरे ।
“जनता उहाँको (प्रधानमन्त्री) भनाइको पर्खाइमा थिए, अब अपराधीलाई कारबाही हुन्छ भन्नुभएको छ । उहाँ देशको प्रधानमन्त्री भएकाले उहाँको भनाइको प्रभाव अवश्य हुनेछ”, उनले भने ।
उनले मणिपुर राज्यको एन वीरेन सरकारमाथि भेदभाव गरेको आरोप लगाउँदै भने, “प्रधानमन्त्रीको भनाइपछि मणिपुरका कुकी समुदायले राहत महसुस गर्नुपर्छ, किनभने राज्य सरकारबाट हामीले कुनै आशा बाँकी राखेका छैनौँ । यदि हामीले न्याय पाउँछौं भने, हामी आशा गर्छौं कि यो सत्य हुनेछ।”
कुकी समुदायबाट आएका समाजसेवी लामतिन्थाङ हाओकीले पनि प्रधानमन्त्री मोदीको भनाइले प्रभाव पार्ने विश्वास व्यक्त गरे । यसले कस्तो प्रभाव पार्छ भन्नेमा उनी भन्छन्, “मणिपुरको मुद्दामा देशका प्रधानमन्त्रीको भनाइ सबैले सुन्न चाहन्थे। अब समय आएको छ, यसले पक्कै पनि शान्ति स्थापना गर्न मद्दत गर्नेछ।”
राज्यको वीरेन सिंहको सरकार हिंसा नियन्त्रण गर्न असफल भएको लामतिन्थाङको भनाइ छ । अब कम्तिमा केन्द्रीय सरकारको हस्तक्षेपले यो हिंसा रोक्न सकिन्छ ।
अब वीरेन सिंहले राजीनामा दिएर राज्यमा राष्ट्रपति शासन लागेपछि मात्रै वास्तविक शान्ति आउने उनको भनाइ छ । मणिपुरमा इन्टरनेट सुचारु भएपछि यो समस्या झन् बढ्ने लामतिन्थाङको विश्वास छ । मणिपुरमा मे ३ को हिंसापछि इन्टरनेटमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो, जुन अहिलेसम्म जारी छ।
के भने प्रधानमन्त्री मोदीले ?
मणिपुरमा मे ३ देखि हिंसात्मक झडप जारी छ, जसमा १४२ जनाको ज्यान गएको छ भने हजारौँ उद्धार शिविरमा बस्न बाध्य छन्। संसदको मनसुन अधिवेशन बिहीबारदेखि सुरु भएको छ । जब प्रधानमन्त्री मोदी संसद्मा पुगेर मिडियासँग कुरा गर्न आए, उनले मणिपुरको भाइरल भिडियोको उल्लेख गरे।
उनले भने, “मणिपुरको घटनाले मेरो मन दुःखले भरिएको छ । यो घटना लज्जास्पद छ। कति पापी छन्, जो आफ्नो ठाउँमा छन्, तर पुरै देशको अपमान भइरहेको छ । १४० करोड देशवासीले लज्जित महसुस गरिरहेका छन्। आमा दिदीबहिनीको रक्षाका लागि पहल गर्न मुख्यमन्त्रीहरुलाई आग्रह गर्दछु ।”
राजस्थान, छत्तीसगढ, मणिपुरको उल्लेख गर्दै प्रधानमन्त्री मोदीले भने, “घटना जुनसुकै राज्यको होस्, चाहे सरकार जुनसुकै होस्, महिलाको सम्मानका लागि राजनीतिबाट माथि उठेर काम गर्नुहोस्।”
प्रधानमन्त्री मोदीले भने, “म देशवासीलाई आश्वस्त पार्न चाहन्छु कि कसैलाई पनि छाडिने छैन। मणिपुरका छोरीहरूलाई के भयो त्यो कहिल्यै माफ गरिने छैन।”
के भन्यो सर्वोच्चले ?
मणिपुर हिंसाको बीचमा महिलामाथि हुने यौन उत्पीडनको भिडियो भाइरल भएपछि सर्वोच्च अदालतले यस विषयमा आफैँ ध्यानाकर्षण गराएको छ । सर्वोच्च अदालतले शुक्रबार जुलाई २८ मा सुनुवाई गर्ने जनाएको छ ।
प्रधानन्यायाधीश डीवाई चन्द्रचूडले भने, “सरकारले यस मामिलामा हस्तक्षेप गरेर कारबाही गर्नुपर्छ। यो पूर्णरूपमा अस्वीकार्य छ। यो घटना अत्यन्तै डरलाग्दो छ। यो संविधान र मानवअधिकारको उल्लङ्घन हो।”
सर्वोच्च अदालतले “यस्ता घटना दोहोरिन नदिनका लागि के कदम चालेको छ, सरकारले बताउनुपर्छ” भनेको छ । चन्द्रचूडले भिडियो मे महिनाको भए पनि फरक नपर्ने बताए ।
प्रधानमन्त्रीको भनाइले परिस्थिति बदलिन्छ ?
अब मणिपुरको हिंसाको प्रभाव छिमेकी राज्यहरूमा पनि फैलिने डर छ । यो आशंका व्यक्त गर्दै मिजोरमका मुख्यमन्त्री जोरमथाङ्गाले प्रश्न गरेका छन्, “यो अवस्थालाई चुपचाप बसेर मात्रै शान्त पार्न सकिन्छ ?” उनले मौन बस्नुको विकल्प नभएको बताए ।
वरिष्ठ पत्रकार नीरजा चौधरीले पनि मणिपुरको प्रभाव यतिमा मात्र सीमित नहुने बताइन् । तर, उनले प्रधानमन्त्री मोदीको मौनताको कुनै स्पष्ट कारण बताउन सकेकी छैनन् ।
मणिपुरमा भएको हिंसाको मुद्दा युरोपेली संसद्मा पनि उठेको छ । गत हप्ता, जब प्रधानमन्त्री मोदी फ्रान्सको भ्रमणमा थिए, युरोपेली संसद्ले मणिपुर हिंसाको लागि भारतको कडा आलोचना गर्यो। भारतले आलोचनालाई आन्तरिक मामिला भन्दै अस्वीकार गरेको छ ।
यति धेरै क्षति भइसकेपछि पनि प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले यो हिंसाबारे किन कुनै बयान दिएनन् भन्नेबारे प्रश्न लगातार उठिरहेको छ ।
प्रधानमन्त्रीको मौनतामा चौधरी भन्छिन्, “यो कुरा राजनीतिकरूपमा बुझिएको छैन। पूर्वोत्तरसहित लोकसभामा जम्मा २५/२६ सिट छन्। यदि यो सन्देश पूर्वोत्तरका राज्यहरूमा पुग्यो भने बाँकी भारतले हाम्रो वास्ता गर्दैन, त्यसो भए राम्रो होइन । यो पनि भनिएको छ कि प्रतिपक्षको मौनतामा पटकपटक प्रश्न उठाउँदा पनि प्रधानमन्त्रीले अहिलेसम्म केही बोलेका छैनन् ।यस्तो छवि नबनोस् भनेर एक किसिमको दबाबमा उसले बयान दिएको हो ।”
भिडियो भाइरल भएपछि प्रधानमन्त्रीको भनाइबारे चौधरी भन्छिन्, “यो घाटा (भिडियो सार्वजनिक भएपछि) यति ठूलो छ कि उनले बोल्नुपर्यो। आज देशमा सबैले यो कसरी हुन सक्छ भनेर सोचिरहेका छन्। कोही जुनसुकै पक्षको होस्, तर उहाँलाई आज दुःख लागेको छ। भारतका प्रधानन्यायाधीशले पनि यसबारे कडा टिप्पणी गरेका छन्।”
यस विषयमा प्रधानमन्त्रीले ढिलो बोल्दा पनि उनको बोलीले फरक पार्छ भन्ने नीरजाको विश्वास छ । उनका अनुसार मणिपुरमा शान्ति कहिलेसम्म पुनर्स्थापित हुन्छ, यो पनि सरकारले के कदम चाल्छ भन्नेमा भर पर्छ।
उनी भन्छिन्, “अब पूर्वोत्तरमा राजनीति गर्न नसकिने बरु प्रतिपक्षसँग मिलेर समाधान खोज्नुपर्छ भन्ने बुझ्नुपर्छ ।”
मोदीको भनाइमा कसले के भने ?
मणिपुर हिंसाबारे प्रधानमन्त्री मोदीको बयानपछि विपक्षीहरूले भाजपालाई निशाना बनाएका छन्। कांग्रेस सभापति मल्लिकार्जुन खड्गेले भनेका छन्, “प्रधानमन्त्रीले यसबारे सदनबाहिर बयान दिनुहुन्छ तर मणिपुरमा छलफलका लागि सूचना दिएर पनि सदनमा बोल्न दिइएन ।”
कांग्रेस नेता राहुल गान्धीले प्रधानमन्त्री मोदीको टिप्पणीबारे प्रतिक्रिया दिँदै भने, “मणिपुरमा महिलाहरूलाई के भयो देशलाई बेइज्जत गर्ने प्रश्न होइन, तर यो दुःखको कुरा हो।”
यसअघि मोदीले संसद् बाहिर पहिलो पटक मणिपुरको मुद्दामा बोलेका थिए । उनले भनेका थिए, “यो घटनाले मेरो मन पीडाले भरिएको छ, देशको अपमान भइरहेको छ, दोषीलाई छाडिने छैन ।”
राजस्थानका मुख्यमन्त्री अशोक गहलोतले भने, “जोधपुरमा भएको भीषण सामूहिक बलात्कारपछि मात्र दुई घण्टामा तीन जना अभियुक्त पक्राउ परेका थिए, तर मणिपुरमा भएको लज्जास्पद घटनामा एकजना आरोपीलाई मात्रै पक्राउ गर्न भाजपालाई ७७ दिन लाग्यो।”
आम आदमी पार्टीका संयोजक तथा दिल्लीका मुख्यमन्त्री अरविन्द केजरीवालले प्रधानमन्त्रीको खिल्ली उडाउँदै भनेका छन्, “साहसी नेता, वास्तविक नेता अगाडि आउँछन् र समस्याको सामना गर्छन्, समस्या पर्दा कोठाभित्र चुपचाप बस्दैनन् । मणिपुर मुद्दामा प्रधानमन्त्रीले मौनता धारण गरिरहनु धेरै दुःखद कुरा हो ।”
उनले मणिपुरका मुख्यमन्त्री एन बिरेन सिंहमाथि पनि टिप्पणी गरे र भने, “उनले यो घटना होइन तर अन्य यस्ता घटना पनि भएका छन् भनी बयान दिए।”
उनले भने, “यति धेरै घटना भएका छन् भने त्यसमा के गरे। अहिलेसम्म दोषीलाई किन पक्रन सकेनन् ? अहिलेसम्म के गर्दै थिए ? अहिले भिडियो बाहिरिएपछि उनीहरुले एकजना व्यक्तिलाई समातिएको छ। जबकि भिडियोमा धेरै मानिसहरू देखिएका छन्।”
बीबीसी हिन्दीको सहयोगमा
