सन् १७७९ मा अमेरिकाको राष्ट्रपतीय शासन प्रणालीको संविधान बन्नुभन्दा झन्डै ५०० वर्ष अगाडि नै बेलायतमा संसदीय शासन प्रणालीको सुरुवात भइसकेको थियो । फ्रान्सका राजनीति दार्शनिक मन्टेसक्यूको धारणा बेलायतमा शक्तिशाली संसदीय प्रणाली र अमेरिकामा आकर्षक राष्ट्रपतीय प्रणाली आज पनि विश्वका अधिकांश देशमा अभिन्न राजनीति आदर्श मानिन्छन् ।
राजनीतिमा अकाट्य दर्शन र प्रणाली हुँदैन । त्यसैले जनमतलाई राजनीतिक दर्शन र प्रणालीको मुख्य आधार मान्छन् जे एस मिल । उनी स्वतन्त्रता र प्रजातन्त्रका प्रवद्र्धक हुन् । १८औं शताब्दी पछिको औद्योगिक क्रान्तिले थप उत्साह दिएको बजारको स्वतन्त्रतालाई काल माक्र्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको सिद्धान्तले थुप्रै चुनौती दियो ।
यो चुनौतीलाई चाहे संसदीय शासन प्रणाली होस या राष्ट्रपतीय शासन प्रणाली दुवैले बजारको स्वतन्त्रतालाई पूर्णरूपमा स्वीकार गरे । तर राजनीतिभित्रको स्वतन्त्रतामा राजनीति दल र संस्थाको मोह कति उत्कर्षसम्म पुग्यो भन्ने कुरा प्रथम, दोस्रो विश्वयुद्ध र १९७० पछि जन्मेको नयाँ विश्व व्यवस्था र अहिलेको पूर्वी र पश्चिमी प्रजातन्त्र बीचको फरकले संसारलाई द्वन्द्वमा मात्र फसाएन । यसले राजनीति र बजारको अवसरमा समेत ठूलो खाडल पैदा गर्यो ।
प्रविधिमा एआइको प्रयोग र जीवन पद्धतिमै प्रविधिको स्वभावमा रमाउन पुगेको ९० दशकपछिको पुस्तालाई उन्नत मानिएका राजनीतिक प्रणालीले विश्वास गरेनन् र स्वीकार गर्न पनि सकेनन् । कर्मचारीतन्त्रिय पद सोपान र नियन्त्रण प्रणालीमा आधारित प्रचलित संसदीय र राष्ट्रपतीय शासन प्रणालीभित्र नयाँ सोच, स्वभाव, नतिजा र चुनौती लाई स्वीकार गर्न कतिपय देशका नेतृत्व तयार भएनन र योज्ञ पनि देखिएनन् । यो राजनीतिक प्रणालीको जेनेरेसन ग्याप हो । तर यो स्वीकार गर्न पुरानो पुस्ता तयार छैन ।
फिलिपिन्स, श्रीलङ्का, बंगलादेश हुँदै हुँदै नेपाल प्रवेश गरेको र इन्डोनेसिया र फ्रान्समा देखिएको जेन्जी पुस्ताको आन्दोलनभित्र पूर्वी र पश्चिमा दुवै शक्तिशाली देशहरु आफ्नो पकडभित्रको राजनीति भनेर परिभाषित गर्दै होलान् । यो अलेक्जेन्डर र मुगलहरूको साम्राज्य विस्तारको नीतिभन्दा फरक छैन । ती साम्राज्यहरु पनि कालान्तरमा विलय भए । तर परिवर्तन यद्यपि छँदैछ ।
अहिले देशभित्रको शासनमा खेल्नेहरुलाई के थाहा ? परिवर्तन उनीहरूको पोल्टाबाट बाहिर जाँदैछ । जेन्जीहरूको आकांक्षा र परिवर्तनको भूमरी क्रमश प्रजातान्त्रिक आदर्श बोकेका भारत अमेरिका लगायतका देशहरू बाट नै बढी आकर्षित छन् । किनकी सन् १९९० दशकपछिको पुस्ता नयाँपन चाहन्छ । स्वतन्त्रता चाहन्छ । त्यो स्वतन्त्रता राजनीतिभन्दा माथि हुनुपर्छ भन्ने उसलाई लाग्छ । र यसको जन्म तिनै देशहरूबाट भएको हो । अहिले विश्वका सबै देशहरूमा यो चेतना फैलिँदैछ ।
अहिलेको नयाँ पुस्तालाई राष्द्रपति र कुनै शासन प्रणालीभन्दा माथिको समानता चाहन्छ । यो समयको माग हो । पुँजीले प्रविधिलाई यती माथि उठायो कि अब ऊ देशगत असमानताभन्दा पनि वसुदैव कुटुम्बकम्मा विश्वास गर्न थालेको छ । यो १९९० को दशकपछिको विश्वव्यापीकरणको उच्चतम लाभ वा हानीको नतिजा हो । हामीले खोजेको पुँजीवादको उत्कर्ष यही हो । र यसमा कुनै पनि राजनीतिकर्र्मी वा नेतृत्व पछुताउनुपर्ने वा डराउनुपर्ने जरुरी छैन ।
यो परिवर्तनले हामीले खोजेको राजनीतिवाद वा दर्शनभन्दा फरक मानवता र विश्व भातृत्वतिर बढ्न संकेत गर्छ र यसले कुनै पनि समूह र स्वार्थको रक्षा गर्दैन । अहिलेको विश्वमा देखिएको जेन्जीहरूको एउटै स्वर एउटै भावना र एउटै दृष्टिकोणले विश्व अर्थ र राजनीति दोस्रो चरणमा प्रवेश गर्दैछ भन्ने कुराको संकेत मिलेको छ । र यो क्रमश: हुने नै छ ।
अर्थ राजनीतिको पहिलो चरण धर्म र समाजको कठोर नियम थियो । दोस्रो चरण पुँजी र व्यापारको कठोर र एकाधिकार प्रणाली थियो । र यसैको उत्कर्षमा जन्मेका राजनीति र अर्थशास्त्रभित्रका दर्शनले आजसम्म संसारका देशहरूमा शासन गरे । धरातल यही नै हो । अबका दशकमा प्रविधिले राजनीति र बजार दुवैलाई छुट्टै युगमा प्रवेश गराउँदैछ । जसको संकेत अहिले युवाहरुले दिन थालिसकेका छन् । र यसैलाई पुराना पुस्ताले विद्रोह ठान्छन् । जेन्जी आन्दोलन मान्छन । तर यो समयले ल्याएको परिवर्तन हो । प्रत्येक परिवर्तनहरुलाई विश्व वातावरणले प्रभाव पारेको छ । यसैको प्रभाव नेपालमा परिसकेको छ । अब नेपाल नयाँ युगमा प्रवेश गर्दैछ ।
नेपालमा राजनीति परिवर्तन नै भएन । मात्र राजनीति सहमति भयो । त्यसैले बेलाबेला जन्मेका आदर्श नेताहरू त्यही राजनीति प्रयोगमा बिलिन भए । अहिलेको जेन–जी पुस्ताले त्यही खोज्दैछ । अचम्म लाग्छ जेन–जी पुस्ता संस्कृति इतिहास परम्परा र नेपाली आदर्श पुरुषको खोजी गर्दैछ । यो खोजी २००७ सालदेखि ८२ सालसम्म कसैले गरेन । मात्र आफ्नो खोजी गर्यो । हामीले पनि विश्वले अपनाएका संसदीय शासन प्रणाली अपनायौं ।
यो संसदीय प्रणाली आफैंमा नराम्रो थिएन । तर यसका दुर्गुणहरूलाई हामीले पन्छाएनौँ । र सधैंभरि बहुमत अल्पमतका आधारमा तेरो र मेरो गरेर शासन गर्यो । संसदीय शासन प्रणालीको सबैभन्दा खराबी पक्षलाई अपनाइयो । यो खराबी पक्षले नै आज नयाँ पुस्ताहरूको हातमा शासन पुर्याएको छ ।
जेस मिल जोनलकको आदर्श प्रजातन्त्र एक्काइसौँ शताब्दीमा देखिँदैछ । अहिले जेएन–जीहरूले खोजेको स्वतन्त्रता उन्नत प्रजातन्त्रभन्दा कम देखिँदैन । यति हो यो प्रयोग धर्मी हुन सक्छ । किनकी जेन–जीहरूको सुरुवात नै प्रयोगबाट हुने गर्छ । र यसले नतिजा दिँदासम्म आफू कति राष्ट्रवादी र कठोर हुन सकिन्छ भन्ने चुनौती सधैंभरि रहिरहन्छ । र यो चुनौतीलाई अहिलेको विश्व राजनीति र बाँडिएको प्रजातन्त्रको सिमाभित्र राखेर शासन गर्नु सानोतिनो चुनौती होइन ।
विश्वका ठूला विश्वविद्यालय र प्रविधिको युग बुझेको जेन–जी पुस्तालाई विश्व राजनीति पनि राम्ररी थाहा छ भन्ने हामी पछिल्ला पुस्ताहरुले विश्वास गरौं । त्यसैले परिवर्तनलाई सहजै स्वीकार गरेर उनीहरूलाई सहयोग गर्नु तपाईं हाम्रो दायित्व हो । यो राजनीतिभित्र रमाएका र शासन प्रणालीमा अनुहार उज्यालो पार्ने वर्गलाई अप्ठ्यारो पर्ला तर यो समयको माग हो । अबका दिनमा नेपालको भविष्य नदोहोरियोस् । जेन–जी युवा वर्गलाई शासनमा शुभकामना ।
