जननेता मदन भण्डारीले विचार दर्शनका रूपमा अघि सार्नु भएको जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज) एक राजनीतिक सिद्धान्त नै हो । जबजको यस सिद्धान्तलाइ प्रबर्धन, विकास र प्रचार गर्ने दुरदृष्टि लिएर स्थापना गरिएको मदन भण्डारी फाउन्डेसनले यस वर्ष २५ वर्ष पुरा गरेको छ । अहिले हामी रजत वर्ष मनाउँदैछौं। राजनीतिक दर्शनले नै आर्थिक, सामाजिक दर्शन–दृष्टिकोण र व्यवहारलाई निर्देषित गर्छ भन्ने चेतना भएकाले जबजका प्रणेता, सृजनाकारहरु र कार्यकर्ताले आजभन्दा ३३ वर्ष अगाडि एउटा यस्तो राजनीतिक सिद्धान्तको निर्माण गर्नुभयो, जुन समकालीन नेपाल र नेपाली समाजको यथार्थतामा आधारित छ । भन्नैपर्छ, नेपालको धरातलीय यथार्थबाट टाढा रहेर, कोठामा बसेर बुद्धिविलासका लागि गुथेको मनगढन्ते कहानी होइन जबज ।
विश्वको राजनीतिक इतिहास र नेपालको इतिहास एवं घटनाक्रमबाट पाठ सिकेर, समाजका विभिन्न तह र तप्कासहित पार्टीका कार्यकर्ता र नेतासँग घनीभूत छलफल गरेर समाजवादतर्फको यात्रामा अघि बढ्न तयार गरिएको यो रणनीतिक मार्गनिर्देशन हो ।
२३/२४ वर्ष अगाडि नेपालको राजनीतिमा सक्रिय अरु पार्टीका नेताहरूले नेपाललाई सिंगापुर र स्विट्जरल्याण्ड बनाउने सपना बाँडिरहेका थिए, चुनावी नारा लिएर जनताका घरदैलोमा गएका थिए । त्यसबखत नेकपा एमाले भने मदन भण्डारीले प्रतिपादन गरेको जबजको सिद्धान्तमा अबिचल रहेर जनताको बीचमा सतिसाल झैं उभिएको थियो । एमालेका नेताहरू नेपालको यथार्थलाइ शीरमा राखेर नेपाल र नेपालीको उन्नतिका लागि स्पष्ट दस्तावेज सहित जनतासामु गएका थिए।
मेरो बुझाइमा नेपाली र दक्षिण एशियाका समाजहरु वैज्ञानिक पद्धति वा विज्ञानसम्मत कुराहरूमा त्यति रुचि राख्दैनन् – केही अपवाद होलान् । मूलतः वैज्ञानिक प्रक्रियामा समाजमा भएका मान्यता वा परिकल्पनालाई परीक्षण गर्ने, प्रश्नावली लिएर मैदानमा गएर समस्या पहिचान गर्ने, प्रमाणहरू सङ्कलन गर्ने र निष्कर्ष अनि सम्भावित समाधान खोज्ने गरिन्छ । भौतिक विज्ञानको पाठ्यक्रममा त यो छ, तर सामाजिक विज्ञानमा वास्तविक संसारमा, दैनिक जीवनमा हामीले यो मनोवृत्ति / प्रवृत्ति राख्दैनौ।
कार्ल मार्क्सले प्रतिपादन गरेको दर्शन मार्क्सवाद यहि विज्ञानका कदम पार गरेर आएको राजनीतिशास्त्र र अर्थशास्त्रको दर्शन हो । यो ढाँचामा रहेर नेपालको उन्नतिका लागि सबैभन्दा उत्तम बाटो भनेर विज्ञानका तिनै कदम पूरा गरेर निकालिएको निष्कर्ष हो – जनताको बहुदलीय जनवाद । जननेताका पुराना टिप्पणीहरू डायरीमा, देशका विभिन्न ठाउँ, विभिन्न जातजाति र तहतप्काका प्रतिनिधि पात्रहरूसँग लिइएका टिप्पणी, प्रश्नोत्तर, स्थानीय नेताहरूले पठाएका पृष्ठपोषण, पत्रहरु छन् – धेरैजसो हामीले मोरङको इटहरामा रहेको जननेताको संग्रहालयका लागि दिएका छौं । जननेताका सहयोद्धाहरु, जबजका सहलेखकहरु, सूचना दिने नेताहरुसँग पनि उहाँहरुको डायरी टिप्पणीहरु होलान् – यी सबै प्रमाण हुन् – जबज लेखनका लागि गरिएका वैज्ञानिक तयारीहरु ।
जबजको भूमिकादेखि बुँदाबुँदामा नेपाली समाजको गहिरो अध्ययन, समस्याका सम्भावित समाधान र सम्पूर्ण नेपालीहरुको राज्य र श्रोतमा कसरी समान पहुँच स्थापित गर्न सकिन्छ भन्ने उपायहरु छलफल भएका छन् । ‘विकास’ भनेको आफैमा एउटा मात्र सर्वमान्य अर्थ बोकेको जादुमय शब्द हो जस्तो गरि अहिले जसरी नेपाली समाजमा तर्क विर्तक, प्रवचन आदि गरिन्छ र राजनीतिक विचार – मार्गनिर्देशन, र राजनीतिशास्त्रका दर्शनलाई हामीलाई विदेशी ‘वाद’ चाहिंदैन “विकास” चाहिन्छ भन्दै वैज्ञानिक रणनीतिक दर्शनलाई वैकल्पिक र अनावश्यक भन्दै गलत दिशामा राजनीतिलाई धकल्ने कोशिश सुनियोजित रुपमा हुँदैछ। आफु कुनै पनि वादको वकालत नगर्ने केवल नेपाली विकास गर्ने भन्छन । तर अनायासै उनीहरू नव-उदारवादका कारिन्दा अमेरिकन विश्लेषक फ्रान्सिस फुकोयामाका अनुयायी बनेका छन् ।
यिनले नेपाली विकास प्रेमीले बहुल समाज रहेको देश, हाम्रो भौगोलिक परिस्थिति, भू-राजनीतिक, जलवायु परिवर्तनको हिसाबले जोखिममा रहेको, कृषिमा आधारित तर कृषि उत्पादन शैली प्रकृयामा औद्योगिक प्राविधिक क्रान्ति नभैसकेको, वर्ग विश्लेषण आफ्नै विशिष्ट परिस्थितिमा गर्नुपर्ने भएको स्थितिमा नव-उदारवादले र आधुनिकिकरण सिद्धान्तले परिभाषित गरेको विकासले उन्नती हुन्छ – आत्म चिन्तन गर्नुपर्छ सोच्नु पर्छ ?. उनीहरु अनायासै या नियोजित ढङ्गले उदार पूँजीवादको परिभाषालाई नै विकासको ध्रुव सत्य, विश्वव्यापी परिभाषा भन्ने तर्कलाई मलजल गरिरहेका छन् । अनि आखिरमा उनीहरु पनि कुनै विदेशी’ वाद’ कै एजेन्डाको हली भएका छन् ।
राज्यसँग देशसँग सिमित श्रोत हुन्छन् र यसको परिचालन र लाभार्थी बन्न पहुँच हुने र नहुने बीच संघर्ष हुन्छ नै। यो सत्य स्वीकार गरेर रणनीतिक हिसाबले राजनीति अगाडी बढ्छ कुनैपनि समाज । न्यायिक समाज र समुन्नत नेपालको खाका कोर्न वैज्ञानीक ढाँचा र प्रक्रियागत रणनीति चाहिन्छ । भिडले खिसीट्युरी गर्यो भनेर विचारको र दर्शनको भोला नबिसाउनुहोस् । विचारमा पहिले जस्तो विश्वास छैन, लरबराउनु भएको छ भने फेरि एकचोटी राजनीतिक, अर्थशास्त्रका दर्शनहरू अध्यन गर्नुहोस, अनि त्यसपछि राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय स्थिति अध्यन गर्नुहोस् र फेरि जबज पढ्नुहोस् – विचारले तिखारिएपछि कदम मजबुत हुनेछन, खिसीट्युरी गर्दा भएका आत्मगलानी हराउनेछन् र फेरि समाजका लागी र देशका लागी समर्पित हुने उर्जा – दिगो उर्जा मिल्ने छ ।
श्रोत साधन र अध्ययन गर्ने मामिलामा पश्चिमाहरु हामी भन्दा अगाडी छन् । उनीहरूले पनि गहिरो अध्यन गरेर – रणनीति लगाएर नै हाम्रो जस्तो देशहरूमा विभिन् परियेजनाहरु लिएर आउँछन् जसको अभिप्राय कि उनीहरको सिद्धान्तलाई वल पुगोस् वा हाम्रा श्रोत माथि उनीहरुको नियन्त्रण होस भन्ने हुन्छ । उनीहरुले राजनैतिक विचारधाराको अन्त्य भएको घोषणा गरेपनि उनीहरले वैचारिक युद्ध रोकेका छैनन् । आफ्नो विचारधारा, आफ्नो राज्यको लाभको लागी, पूँजीवाद – उदारवाद लाई सर्वमान्य बनाउन उनीहरु निर्वादरुपमा भाष्य निर्माणमा लागेका छन्। यो बुझेरै चीनले चीनमा गुगल र फेसबुक चल्न दिदैन, यो बुझेरै अमेरिकन आधिपत्य भएको AI लाई चुनौती दिएर आफ्नो AI निर्माण गरेको छ । अब युरोपका केहि धनी देशले पनि आफ्नै AI बनाउँदैछन। शीत युद्धको धङ्धङी गएको छैन, वैचारिक युद्ध चलि नै रहेको छ र यसको सहायताले हाम्रा जस्ता मुलुकको श्रोत नियन्त्रण गर्ने, हामीलाई उपनिवेश राज्यमा सिमित गर्ने होड चलिरहेको छ । तसर्थ विचारको लडाई र राजनीतिक मार्गनिर्देशन, राजनीतिक प्रणालीको विचारकोको सान्दर्भिकता मरेको छैन । यो निरन्तर चल्छ ।
यो स्वीकार गरेर जबजको आवश्यकतालाई स्वीकार गरेर यसलाई राज्य, आम जनमानसमा र राजनीतिमा मूलप्रवाहिकरण गर्ने उद्देश्यमा फाउन्डेशन लागेको छ । अझ केहि समय यता त प्रणाली, व्यवस्थित कानुनी प्रक्रिया, सामूहिक कार्य, कमिटीहरुलाई नै कमजोर गरेर “स्वतन्त्र’’ एक व्यक्तिको स्वविवेकमा देश सुम्पन सक्ने उत्सुकता छ । बढ्दो आत्मकेन्द्रित, लोकप्रियतावादी एकल नायकको विघटनकारी शैलीमा “राम्रो गर्छ भन्ने धारणाहरू व्यक्त हुँदैछन् । कुन वर्गको राम्रो, कस्तो राम्रो – त्यो व्यक्तिको विचारमा, त्यो – नबुझी उसँग प्रतिबद्धता नलिई, उसको कामको हर्जना भोग्न तयार भएको छ समाज, उसको जवाफदेहीता, उसको धरौटी केही माग्दैनन् मतदाताहरूले ।
विश्वमा कहिं कहिं विशेषगरि अमेरिकी समाजमा र राज्य शैलीमा एकल व्यक्तिलाई श्रेय दिने अभ्यास र सामाजिक मान्यता छ । जस्तै स्मार्टफोन बनाउने एप्पल फोन निर्माण गर्ने श्रेय केवल Steve Jobs लाई दिइन्छ, उनीसँग काम गरेका अरु वैज्ञानिक /अन्वेषक, समकक्षीहरूलाई वास्ता गरिँदैन । त्यस्तै Elon Musk लाई पनि one-man-show को रुपमा अमेरिकी जनताले आफ्ना नागरिक , देशवासी र सम्पूर्ण विश्वसामु प्रस्तुत गरेको छ । यो अमेरिकी राज्यको व्यवस्थित दृष्टिकोण हो जुन अहिले त्यहाँको राजनीतिक परिदृश्यहरुमा देखा परेको नयाँ अवस्थाका कारण त्यहीका नागरिक र देशवासीको सामु पनि उदाङ्ग छ ।
विश्वभरी कुलिन र धनाढ्य समुहहरु शैक्षिक संस्थाहरुलाई अवैध गर्ने, अपवादमा रहेका कलेज college drop, high school dropout achiever हरुको उदाहरण दिएर शिक्षा प्रणालीलाई अवैध गर्ने लहर चलाएका छन् । जुन संस्था र जुन शिक्षा प्रणालीले उनीहरुलाई सेलिब्रेटी, अन्वेषक, व्यापारी बनायो अहिले उनीहरु त्यही शिक्षा प्रणालीलाई अवरोध गरेर समग्र शिक्षाको दृष्टिकोणलाई न्यूनीकरण गर्दै केवल व्यावसायिक तालिमको मात्र वकालत गर्दैछन् । नागरिकलाई सशक्त गर्ने अचुक उपाय हो समग्र शिक्षा । समयानुकुल पाठ्यक्रम परिमार्जन हुनुपर्छ, अद्यावधिक हुनुपर्छ तर व्यवस्थित तरिकाले दिने समग्र शिक्षा र शिक्षण संस्थाहरूलाई कमजोर गर्नुहुँदैन । आम नागरिकहरूलाई केवल व्यावसायिक तालिम मात्र दिएर-विचार, बुद्धि र ज्ञानमा भुत्ते बनाएर एकोहोरो कामदर, कुलिन वर्गको परिसेवक, उनीहरुको नाफा बृद्धिको उपकरणमा मात्र ठुलो जनसङ्ख्यालाई सीमित गर्नु हुँदैन ।
समाजमा देखा परेका यस्ता नाराहरुका विरुद्ध, मान्छेलाई चेतनशील विचार विमर्श गर्ने प्राणीबाट मसिन बनाउने प्रयासहरूका विरूद्ध र अराजकतावाद विरुद्ध लड्ने, जबजमा आधारित रहेर न्यायिक र समुन्नत देश बनाउने अभियानमा फाउण्डेशन अगाडि बढेको छ । हामी फाउण्डेशनका सदस्यहरु यसमा अगाडि बढेका छौं। मलाई विश्वास छ तपाईंहरूले पनि फाउण्डेशनको मञ्च र गतिविधिलाई यसरी नै बुझ्नुभएको छ । र यसको सदुपयोग गर्नुहुनेछ । अभियानमा भेट हुने नै छ ।
उषा किरण भण्डारी मदन भण्डारी फाउन्डेसनको अध्यक्ष हुनुहुन्छ ।
