अमूर्तलाई चिन्न, जान्न, बुझ्न र स्मरण गर्न सजिलो होस् भनी बनाएका आकार नै मूर्ति हुन् । मूर्तिले अदृश्यलाई देखाउँछ, अज्ञातलाई बुझाउँछ, अगम्यलाई बोध गराउँछ । याद गर्न सजिलो होस्, कीर्ति रहोस्, मुक्ति होस्, सुखशान्ति मिलोस् भनी विभिन्न लक्ष्यले मूर्ति स्थापना गरिन्छ । देवीदेवता, युगपुरुष, महापुरुषहरूको मूर्ति बनाइन्छ ।
पितापुर्खा, वीर, शहिद वा विशिष्टजनको शालिक बनाइन्छ । मन्त्र, तन्त्र वा भावपूर्ण पुकारअनुसार मूर्तिले शक्ति, ऊर्जा, आशीर्वाद हस्तान्तरण गर्छ । शालिकले अग्रजको याद दिलाउँछ, स्वरुपलाई जीवन्त राख्छ । परमात्मा वा अदृश्य देवीदेवतालाई बुझाउन मूर्तिको विम्बले सहयोग गर्दछ । अनुष्ठान र चिन्तन गर्नेलाई मूर्तिको ऊर्जाले प्रेरणा, साथ, मार्गदर्शन दिन्छ ।
ईश्वरलाई चिनाउने, ब्रम्हाण्डलाई बुझाउने, उत्पत्ति र विनाशलाई बताउने विश्वकै पहिलो मूर्तिलाई शिवलिङ्ग भनिन्छ । ईश्वरलाई बुझाउने शब्द ‘ॐ’ हो, ईश्वरलाई देखाउने पहिलो मूर्ति (तस्बिर) ‘शिवलिङ्ग’ हो । ढुड्डाले राम्रो आवाज दिने, ढुड्डाहरू बोलिरहेका, ढुड्डाले यज्ञको हविलाई देवताभन्दा पहिले प्राप्त गर्ने चर्चा वेदमा छ । यी विशेषता, शक्ति र कार्य गर्ने गुण भएकाले मूर्ति बन्ने पहिलो सौभाग्य ढुड्डालाई मिल्यो । दु:ख, खराब विचारलाई हटाएर यहाँ चढाइएका दूधलाई औषधि बनाइदिने हुँदा ढुड्डाबाट शिवलिड्ड, मूर्ति र शालिकहरु निर्माण गरियो ।
लिड्डानि कल्पयित्वैवं स्वाधिकारानुरूपत: ।
विश्वकर्मा ददौ तेषां नियोगाद् ब्रम्हा: प्रभो: ।।–लिड्डपुराण, (पूर्वभाग ७४।१)
अर्थात् “ब्रम्हाजीको आज्ञाअनुरूप विश्वकर्माले आफ्नो अधिकारक्षेत्रभित्र रहेर शिवलिड्डको निर्माण गरे ।” विश्वकर्मा प्राचीन कालका इञ्जिनीयर हुन् । उनले विभिन्न देवता एवं राजामहाराजाहरूका भव्य र विशाल राजभवन, सभाभवन, महलहरू बनाए । प्रविधिका पितामह भएकाले उद्योग, कलकारखाना आदिमा उनको तस्बिर वा मूर्तिमा पूजा गरिन्छ ।
चम्किलो, बलियो र भाव जगाउनेमा मूर्ति बनाउन थालियो । सबैभन्दा पहिले चारपाटा जलहरी भएको शिवलिङ्गलाई ब्रéाले पूजा गरे, जसलाई ब्रम्हशिवलिङ्ग भनियो । पहिलो मूर्तिपूजक ब्रम्हा र पूजिएको मूर्ति शिवलिड्ड हो । यसपछि महादेव, विष्णु, दुर्गा आदि देवीदेवताले शिवलिङ्गको पूजा गर्न थाले, उनीहरुको मूर्ति बनाएर ऋषि तथा सिद्धहरुले अनुष्ठान गर्न लागे । देवीदेवताहरूजस्तै ऋषि, सिद्ध र साधकहरुले विभिन्न पदार्थबाट बनेका अनेक स्वरूपका शिवलिड्डहरूमा पूजन गरे ।
शिवलिङ्गपछि निर्माण भएको ऐतिहासिक र प्राचीन मूर्तिको नाम अर्धनारीश्वर हो । मानव आकारमा बनेको पहिलो मूर्ति पनि अर्धनारीश्वर हो । योभन्दा पहिले प्राकृतिक रुपमा प्राप्त पदार्थमा पूजा गरिन्थ्यो । सृष्टिको प्रारम्भ प्रकृति र पुरुषको संयोगबाट भएको बुझाउन शिवलिङ्ग निर्माण गरियो । जलहरीले प्रकृतिलाई बुझाउँछ, लिङ्गले पुरुषलाई बताउँछ । यसलाई सरलरुपमा बुझाउन मानव आकारमा अर्धनारीश्वरको मूर्ति बनाइयो ।
अर्धनारीश्वरको मूर्तिमा महिला र पुरुषको मुखाकृति राखेर देवीदेवताको मूर्ति बनाउने बाटो खुलाइयो । सृष्टिको वर्णन, जीव विकासको व्याख्यान, प्रकृति र पुरुषको संयोजन बताउन अर्धनारीश्वरको मूर्तिमा आधा भागमा महिला र पुरुषको स्वरूप बनाइयो । अर्धनारीश्वर भन्नुपर्नेमा उच्चारण बिग्रिएर अर्धनारेश्वर भन्न थालियो । अर्धनारीश्वर मूर्तिले मौन रुपमा ब्रह्माण्डका रहस्य, मूर्ति र मानवको अन्तरसम्बन्धलाई संकेत गर्छ । सत्ता, सम्पत्ति, संस्कार र सन्तान चाहनेले तान्त्रिक विधिबाट अर्धनारीश्वरको पूजापाठ गर्छन् ।
उमामहेश्वरलाई कतिपयले अर्धनारीश्वर मान्दछन् । अर्धनारीश्वरमा पुरुष र महिलाको आधाआधा आकृति हुन्छ । अर्धनारीश्वरको मूर्तिमा महादेव र पार्वती, विष्णु र लक्ष्मी, इन्द्र र शची आदिमध्ये कसको स्वरुप हो एकीन गर्न सकिन्न । शिवलिड्डलाई व्याख्यान गर्न, सृष्टि र स्रष्टाको रहस्य बुझाउन, जगत् र जगदीश्वरलाई जान्न अर्धनारीश्वरको मूर्तिले सहयोग गर्छ । अर्धनारीश्वरको मूर्तिमा पुरुषले गलामा नाग, निकटमा नन्दी, कम्मरमा बाघको छाला लगाएको हुँदैन । अर्धनारीश्वरपछि उमामहेश्वरको मूर्ति बन्न पुग्यो ।
उमामहेश्वरको मूर्तिमा महादेवले आसन कसेर पार्वतीलाई काखमा लिई काँध, स्तन वा कम्मरमा हात राखेको देखिन्छ । तन्त्र र योग, महादेव र पार्वती, लय र मुक्तिलाई बुझाउन उमामहेश्वरको मूर्ति बनाइयो । मानिसले धनसम्पत्ति, सन्तान, इज्जत अनेक कमाउँछन्, आफन्त र परिवार बनाउँछन्, एक दिन नाटकझैँ छोडेर विलीन हुन्छन् । ईश्वरको सृष्टि सकिन लामो समय लाग्छ तर प्राणीको सृष्टि लगभग सय वर्षको हाराहारीमा सर्वनाश हुन्छ । उमामहेश्वरको मूर्तिले लौकिक तथ्यलाई, अर्धनारीश्वरको मूर्तिले अलौकिक रहस्यलाई बताउँछ ।
ईशार्धं रक्तवर्णं तु श्यामवर्णमुमार्धकम् ।
अर्धनारीश्वरं रूपं कुर्याद् विद्वान् सलक्षणम् ।।–मयमतम् (३६।८९)
अर्थात् “महादेवको भागमा रातो वर्ण र उमा भएको भाग कालो वर्णको हुन्छ भन्ने तथ्य विद्वान्हरूले बताउँछन् ।” अर्धनारीश्वरमा पुरुष बुझाउन रातो र स्त्री भाग चिनाउन कालो स्वरुप भए पनि मूर्तिमा आधा महादेव एवं आधा पार्वतीको स्वरुप हुँदैन । अर्धनारीश्वरको मूर्तिपछि उमामहेश्वरको मूर्ति प्रयोगमा आयो । महादेवको स्वरुपजस्तै गरी अन्य देवताहरूको, पार्वतीको जस्तै गरी अन्य देवीहरूका मूर्तिहरू बन्न थाले । उमामहेश्वरको मूर्तिपछि महादेव र विष्णुलाई जोडेर हरिहरको मूर्ति, लक्ष्मी र नारायण हुँदै एकै देवीदेवताको पारिवारिक मूर्तिहरु निर्माण भई मूर्तिकलाले फड्को मार्न थाल्यो । भिन्न सम्प्रदायका देवीदेवतालाई एउटै मूर्तिमा कुँद्ने कार्यले शैव, शाक्त, सौर्य, गाणपत र वैष्णवबिच आत्मीयता जन्मायो ।
‘हृ’ धातुबाट हरि (विष्णु) र हर (महादेव) शब्दको निर्माण हुने भएकाले यिनीहरूमा कुनै विभेद छैन । महादेव, विष्णु र ब्रम्हा लाई मिलाएर हरिहरपितामहको मूर्ति बन्यो । महादेव, विष्णु, ब्रम्हा र सूर्यलाई मिलाई हरिहरहिरण्यगर्भसूर्यको मूर्ति निर्माण भयो । सम्प्रदायहरुको विवाद विसर्जन गर्न मूर्तिकारहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेले । यसै शिलशिलामा पाञ्चायन देवताको पूजासँगै मूर्तिविज्ञानमा नयाँ आयामहरू थपियो ।
अनुसूयाका पुत्र दत्तात्रयमाब्रम्हा, विष्णु र महादेवको संयुक्त स्वरूप मिलाई मूर्ति निर्माण गरियो । अनेक देवीदेवतालाई एउटै मूर्तिमा, एउटै देवीदेवतालाई विभिन्न आकृतिमा बनाउन थालियो । विराट् स्वरुप, ब्रम्हाजीका चार मुख, हनूमान् र गणेशका पाँच मुख बन्न थाले । उपनिषद्, पुराण, तन्त्र, दर्शन, साहित्य आदिले हजारौँ पृष्ठमा व्याख्या गर्न नसकेको ज्ञान एवं तथ्यलाई एउटै मूर्तिले बुझाउन, सारसंक्षेपमा बताउन सफल भयो ।
हिमालयमा तप गर्दै, मशानघाटमा बस्दै, पार्वतीलाई मुद्रा सिकाउँदै, नटराजका रुपमा नाच्दै गरेका महादेवका स्वरुपले तन्त्र, योगशास्त्रलाई जिवन्त बनायो । यसरी पहिलो मूर्तिका रुपमा देखा परेको शिवलिड्डले तन्त्र, दर्शन, सभ्यता, अनुष्ठान, विज्ञान, परम्परा, कला आदिको विकासमात्र आमूल परिवर्तन गरिदियो ।
