एकराज पाठक
डुम्रे बजारबाट पश्चिम लागेपछि चन्द्र ढकालले सोधे– हँ गुरु सर, हामी यो बाटो हिँड्न लागेको नि ११ वर्ष भएछ है ? गुरुप्रसाद ढकालको जवाफ थियो– हो त हजुर ! ६४ सालदेखि हो, ११ वर्ष त पुगिसकेछ त । गत भदौ २७ गतेको यात्रा थियो लमजुङको ढोँडेनीसम्मको । त्यहाँ दोर्दीखोला जलविद्युतको ड्याम बन्दैछ र पावर हाउस मस्र्याङ्दी नदीमा । निर्माणस्थलको निरीक्षण यस पटकको भ्रमणको उद्देश्य थियो । साथमा थिए उक्त आयोजनाका कार्यकारी निर्देशक गुरुप्रसाद ढकाल र रसुवा कन्स्ट्रक्सनका राजेन्द्र आचार्य । आचार्यको जिम्मामा सुरुङ र अरु निर्माणको काम छ । ढकालको ११ वर्षमा धेरै कुरा लुकेको छ, त्यसको बोझ एकाध घन्टामा खोलेर खुल्दैन । हुनत आयोजनाको बिजुली बजलेपछि त्यो चिमले अरु धेरै अँध्याराहरु हराउँछन् होला । अनि त्यो उज्यालोमा यी अहिलेका र एघार वर्ष पुराना बोझ पनि विस्तारै हल्का हुनसक्छन् । तर आयोजना सञ्चालनमा नआउँदासम्म त बोझले थिच्ने नै भयो । किन र दाई यति लामो समय लाग्छ र जलविद्युत उत्पादन गर्न ? होइन, ‘कन्स्ट्रक्सन’ को काम थालेको त दुई वर्षमात्र भयो, त्यसअघि चाहिँ अरु नै– ढकालले भने । तर मलाई लाग्यो, मेरो केटौले प्रश्न थियो त्यो । त्यसैले जवाफ शब्दमा भन्दा पनि आसयमा पाएँ । तर जवाफ भने प्रसस्तै पाएँ उनको मुहार पढेर । लाग्यो, देशका एकजना उद्योगपतिले सबैकुरा छर्लङ्ग पार्न मिल्दैन, सक्दैनन् । सायद बिजुली निकाल्न बाँधेको बाँधजस्तै कस्सिएको हुनसक्छ उनको मनको बाँध । उनको मुहार पढ्दा लाग्थ्यो उनलाई त्यो ‘अरु नै’ को जवाफ दिन कठिन छ ।
त्यसपछि मैले मलाई नै सोधँे जलविद्युत उत्पादनका ‘अरु नै’ के के हुन्छन् अवरोध ? धेरै होलान् नि । नहुँदाहुन् त जलविद्युत उत्पादनमा विश्वकै दोस्रो धनी देशको क्षमताका हामी नेपाली किन १८ घन्टासम्म अँध्यारोमै बिताउनुपथ्र्यो र ? एकथोपा पनि तेल निकाल्न नसक्ने हामीले तेलदेखि सेलसम्मका लागि जान अन्जान कति मोलाहिजा सह्यौँ, सहँदै छौँ । एकाध वर्षअघिसम्म त दिनमा ६÷७ मात्र बिजुली देख्यौँ हामी । अनि एक्काइसौँ शताब्दिको राजधानी विना विजुली कसरी चलेहोला ? छिमेकको अर्घेल्याइँका बखत सरकारले पशुपतिनाथको दाउराका ठुटा बाँडेको दृश्य त झन सम्झिेमात्र पुग्छ । हो, हाम्रा आफ्नै कारणले पछि परिरहेका छौँ हामी । अरुण तेस्रोदेखि गन्दै आउँदा हाम्रा आफ्नै हातले धेरै बिराएका छन् । जलविद्युतका चुनौतीहरु भनेर अखबारहरुतिर बग्रेल्ती छापिएका हुन्छन् उद्यमीका व्यवधानहरु । कतै बन काट्न समस्या त कतै जग्गा प्राप्तिको । कतै पिपिए त कतै इआइए स्वीकृति आदि आदि । स्थानीयको चित्त बुझाउने काम फेरि उद्यमीको आफ्नै हो, त्यहाँ सरकारले सघाउँदैन । ठेकेदारको कामको अर्काे उल्झन छ । फेरि ठेकेदारहरु पनि कतै न कतै ज्ञात अज्ञात समस्याले सताइएकै हुन्छन् । यीनै हुन् यस क्षेत्रका नियमित आकस्मिकता । यस्तै होलान् चन्द्र ढकालका ‘अरु नै’ समस्या । र जसलाई र राजेन्द्र आचार्य र उनीजस्ता अरु ठेकेदारहरु पनि लाग्छ यस्तै संज्ञा दिने गर्छन् ।
डुम्रेदेखि ड्याम साइटसम्मको एकाध घन्टामा अभिव्यक्त उनीहरुका अनुभवहरुमा ‘नेपालको विकास किन हुन सकेन’ भन्ने शीर्षकमा ठूलै अनुसन्धान हुन सक्थ्यो । गुरु ढकाल नेपालका सरकारको प्रथम श्रैणीको इन्जिनियरिङ सेवाबाट सेवानिवृत्त । उनका अनुभवहरु पनि कम मूल्यका छैनन् । कैयौँ सय पृष्ठको ग्रन्थ तयार हुन्छ यस शीर्षकमा । लाग्छ, राष्ट्रसंघीय मोडेलका कैयौँ अन्तर्राष्ट्रिय कार्यशालाहरुका लागि अब्बल दर्जाका विकासे विज्ञहरुलाई पुग्ने थूपै्र कार्यपत्रहरु नै त्यसमा तयार हुन सक्थे । दिन पनि त्यस्तै परेको थियो । बिहान साढे ६ बजे कलंकी छोड्नुअगावै राजधानीका कैयौँ एफएमहरुले कराइसकेका थिए ‘पप्पु कन्स्ट्रक्सन कम्पनीको कामबारे’ का समाचार । सायद त्यस दिनको अखबारमा त्यो समाचार छापिएको हुनुपर्छ । बाटो थियो काठमाडौँकै लाइफलाइन कलंकी नागढुंगा । त्यहाँ नेपालको विकास निर्माणको अर्काे नमून भेटिन्छ । बाटो काट्ने विकासे गफको खाता यसैले खोलिदिएको थियो । कैयौँ समयदेखि दाँत ङिच्याउँदै नमिठो हाँसो फिस्स हाँसिरहेको छ यो मोडेलले पनि । नेपालको विकासको यो पछिल्लो मोडेल नेपालको अदालतसम्मै जोडिन्छ । विकासका काममा अदालतले हात हाल्न हुन्छ कि हुन्न भन्ने अर्कै विषय भएकोले यहाँ शब्द खर्चिनु त्यति सान्दर्भिक अहिले ठानिन । तर अव्यवस्था र अस्तव्यस्तताको अब्बल उदाहरण खोज्नुपर्यो भने हामीसँग यस्ता उत्कृष्ट उदाहरण अन्यत्र पनि भेटिन्छन् । त्यहाँ जनताले पाएको दुःख नाप्नुपर्छ चर्काे पीडा प्रसस्तै भेटिन्छन् ।
चन्द्र ढकाल नेपालका एकजना सफल उद्यमी हुन् । उनको सफल उद्यमशिलताको पछिल्लो चिनो हो चन्द्रागिरि केवलकार । यतिखेर बडो व्यस्त रुपमा चन्द्रागिरि डाँडोमा उक्लिरहेका यो केवलकारका तारहरु ढकालहरुले साना दुःखले आर्जेका भने होइनन् । उनीहरुले गोदामबाट भालेश्वर महादेवसम्म केवलकारका तारहरु ठड्याउँदै गर्दा देशमा भूकम्पको कम्पनले कहाली लागेको थियो । धर्ती नै हल्लिएपछि मानिसले थातथलोको आसै मेटिसकेका थिए । आजभोलि गर्दै भत्किएका घरका भग्नावशेषबाट हजारौँ शव निस्किँदै जाँदा देशभरि प्रतिदिन त्रास फैलिँदो थियो । राजधानीबासीहरु त्यसताका बाँच्ने जिजिविशाको मात्र खोजीमा थिए । उद्योग व्यवसायको त कुरै भएन । देशैभरि ठूलो क्षति भयो । विमा कम्पनीहरु टाट पल्टिने अवस्थामा पुगे । भौतिक संरचनाहरु धेरै ढले, देशको खरबौँको सम्पत्ति खरानी भयो । त्यस्तो अवस्थामा पनि यता राजधानीको धरहरासँगै मनहरु ढलिरहँला देशका व्यवसायीहरुका आत्मबलमा भने चन्द्र ढकालहरुले ठूलो मलम पट्टी लगाइदिएका थिए । मुलुकका उद्यमी व्यवसायीहरुलाई उनीहरुले सबैकुरा सकिएको छैन भन्ने सन्देश दिइरहेका थिए । यस्तो भूकम्पमाथि दक्षिणतर्फको अर्गेल्याईँको नाकाबन्दी थपिँदाको पीडालाई समेत विर्साउनेगरी उनीहरुले चन्द्रागिरि केवलकार समयमै सम्पन्न गर्न सफल भएका थिए । भूकम्प र नाकाबन्दीले गर्दा हामीले सकिएन, आयोजना अलपत्र प¥यो भनेर निराशा छर्नुपरेको थिएन । यसले देशका धेरै उद्यमीको आत्मबलमा मलम लगाइदिएको थियो । हामी विरामी परेका मात्र हौँ, थला परेका होइनौँ, उठ्न सक्छौँ भन्ने सन्देश चन्द्र ढकाल र उनको समूहमा रहेका उद्यमीहरुले दिएका थिए । यसरी देशका उद्यमी, व्यवसायीहरुले तङ्ग्रिनसक्ने सन्देश चन्द्रागिरि हिल्सको सफलताबाट प्राप्त गर्दा मुटु दरोपार्ने अवसर देशका उद्यमीहरुले पहिलो पटक पाएका थिए । यस हिसाबले पनि यस प्रालिका अगुवाहरुलाई सफल उद्यमी भन्न सकिन्छ ।
ढोँडेनी पारिपट्टीको कच्ची बाटोबाट ओरालो लागेपछि देखियो दोर्दीखेला । अनि चोर औँलो सोझ्याउँदै ढकालले भने उ त्यही हो हाम्रो पैसा बगाउने दोर्दीखोला । वर्षे भेल बगाउँदै हाम्रो नाकैमुनिबाट बगेको देखिन्छ दोर्दीखोला । र उनीहरु यहाँ आउन थालेको पनि लामै समय भएको अभिव्यक्तिबाट देखिन्छ । तल पुगेर ड्याम साइट निरीक्षणपछि ढकालले सोधे– कार्यकारी निर्देशक गुरु ढकाल र राजेन्द्र आचार्यसामु सोधे– अब कहिले बल्ला त विजुली ? दुवैको निष्कर्ष थियो– काम ७० प्रतिशतबाट माथि नै सकियो । कामले सत्तरीबाट उकालो लाग्दै गर्दा मलाई लाग्यो अब चन्द्र ढकालको हाँसो पनि मनबाट माथि उक्लिँदैछ । ओँठसम्म आइपुग्न अब अब धेरै लाग्दैन । बिजुलीको चिमको चमकले पु¥याउने छ उनको उज्यालो हाँसो ओँठसम्म । उज्यालो मानव जीवनको सफलताको प्रतिक हो । लाग्छ, यस्तै मेहनेती उद्यमीहरुका उद्यमशिलताले नै देश उज्यालो हुनेछ, देशको भविश्व उज्यालो हुनेछ ।
