दुइ पान्डाको एक असाधारण र भावनात्मक कथा

सौराहाका दुइ हात्ती खगेन्द्र प्रसाद र रुद्रकली कतारलाई उपहार दिनु हुन्छ कि हुँदैन ? कोही बिरोधमा हुनुुहन्छ र कसैले केहि हुदैन भन्नुभएको छ । यस्तै यस्तै कथा छ फ्रान्सको हालसालैको पढ्नुहोला है । यो दुइ पान्डाको एक असाधारण र भावनात्मक कथा हो ।

फ्रान्सको राजधानी पेरिसबाट धेरै टाढा छैन बोभाल फ्रान्सेली भाषामा “ZooParc de Beauval ” भन्ने चिडीयाखाना । यहि चिडीयाखानालाई भनेर सन् २०१२ मा फ्रान्सले चीनसँग दुइ विशाल पाण्डा भाडामा ल्यायो । शब्द जान्नुस है भाडा या रिण पनि भन्न सकिन्छ । उचित र अनुकुल वातावरणको शतप्रतिशत ग्यारेन्टी भएपछि चीनले ( हुआन हुआन भन्ने पोथी र र युआन जी भन्ने भाले ( Huan Huan and Yuan Zi) लाइ यस चिडिया खानामा पठायो ।

चिडिया घरमा आउनासाथ यि दुइ पान्डा अचम्मैले लोकप्रिय भए । हामी पनि हेर्न गयौँ । यति भिड हुने कि पान्डाको सेक्सन त कुरै नगरौँ । यति राम्रा कि काखमा लिएर बसौँ जस्ता । उनीहरुले बाँस खाइरहेको र बेला बेलामा खेलिरहेको चर्तिकला खुब हेर्यौँ । त्यतिबेला उनीहरु भाले पोथी लाग्ने याममा थिए । बाँसका झप्पामा रमाइलो अनि भाले पोथीको सिजन बहुतै आकर्षक याम थियो हामी पुग्दा ।

उनीहरूको आगमनले रमाइलो मात्र बनाएन । बास्तवमा फ्रान्सले पहिलो पटक यति ठूलो स्तरको पाण्डा संरक्षण परियोजना युरोपमा पनि सम्भव छ भन्ने देखायो ।

बोभाल चिडियाखानामा यि जोइ पोइ पान्डाले सन् २०२१  मा हुआनलिली र युआन्दुदु ( Huanlili and Yuandudu ) नाम गरेका जुम्ल्याहा सन्तान जन्माए र दुइ बाट यि चार भए । चार हुनु भनेको फ्रान्सले पनि पान्डाको अनुसन्धान, प्रजनन र जनचेतनाका क्षेत्रमा उल्लेखनीय योगदान दिनु सरह थियो ।

हुआनलिली र युआन्दुदु फ्रान्समा जन्मिएको कुरा त मैले लेखेँ । अब तपाइलाई लाग्ला भाडमा ल्याइएका बाउ आमाका सन्तान त फ्रान्सेली भए होलान् । तर होइन है । कुरा बुझौँ ।

तर यि दुइ बालबालिका पान्डा पनि उनका बुबा आमा जस्तै चीनको सम्पत्ती हुन् । कानुनी रूपमा चीनकै स्वामित्वमा पर्छन् यिनिहरू । किनभने अन्तर्राष्ट्रिय सम्झौताअनुसार, सँसारको जुन सुकै कुनामा पान्डा जन्मिउन् ति चीनका सम्पत्ती हुन् । तस्विरको जस्तो है । नेपालमा पाइने रातो पान्डा होइन । यस्तो पाण्डा चीनमा मात्र पाइने दुर्लभ जनावर भएकोले चीन सरकारले पाण्डालाई आफ्नो राष्ट्रिय प्राकृतिक सम्पदा मानेको छ । मतलब चीनको मात्र सम्पत्ती ।

कुनै समय पाण्डाको सँख्या घटेर एक हजार भन्दापनि तल पुग्यो । यसपछि चीनले अत्यन्तै कडा संरक्षण नीति अपनायो । यसअनुसार, तस्विरका जस्ता सेता काला पाण्डा सँसारका जुन सुकै कुनामा पुगुन सदैव चीन सरकारको स्वामित्वमा रहने निर्णय गरियो । तिनका छोराछोरी पनि चीनकै हुने भए ।

सँसारका अन्य देशमा यस्ता पाण्डा भए पनि उनीहरू बेचिएका होइनन । उपहार दिइएको पनि होइन । केवल संरक्षण र अनुसन्धानका लागि ऋणमा पठाइएको हो अर्थात भाडामा दिइएको हो । भाडामा दिएकोले फ्रान्सले पनि ल्याएको थियो । यसरी आफ्नो चिज ऋणमा दिने या भाडामा लगाउने प्रचलनलाई पान्डा कुटनीति पनि भनिन्छ । यो प्रचलनलाई कहिलेकाँही व्यग्यका रुपमा पनि हेरिन्छ ।

हाम्रा हात्तीलाई कहाँ राख्दा हुन्छ छलफल हुनुपर्छ । कसरी दिने त्यो पुन अध्ययन हुनुपर्छ तर नेपालले जहिल्यै पनि जनावरहरु दिँदा अन्तराष्ट्रिय नियम कानुन मजाले हेर्ने गरेको छ तर उनीहरु पुगेका ठाम कस्ता छन् त्यो तपाइ हामीले फेसबुकमा लेखेका भरमा हुँदैन । यसका लागि लामो अध्ययन गरिएको हुनुपर्छ ।

अब म फेरी पान्डा चीन फर्किएको कथा लेख्दैछु ।

हजुर फ्रान्सको बोभाल चिडियाखाना आइपुगेका बाउ र आमा पान्डाको फ्रान्स बस्ने अबधि य गएको नोभेम्बरमा सकियो । भिसा सकिएपछि उनीहरु फर्कनु पर्ने थियो फर्किए । फ्रान्सेलीका आँखाका नानी यि पान्डाहरु चीन फर्काउने बेला सबैका आँखा रसाए । यि पान्डाहरु मानौँ सबै फ्रान्सेलीका साझा परिवार थिए । उनीहरुलाई चीन फर्काउने दिनको सानो कथा यस्तो थियो ।

बिहान ३:३० बजे, बोभाल चिडियाखानाको पाण्डा–कोआला क्षेत्रमा कार्यरत स्याहारकर्ताहरूको टोलीको अन्तिम बैठक बस्यो । मतलब रातभर कोही सुतेन । केहि दिन देखिको तयारी थियो । पठाउनका लागि भने । पठाउने उपयुक्त समय र अबधि अनि टोली निर्धारण पनि पूर्व तयारी का साथ गरिएको थियो । बिहान पाँच बज्नु अगावै पान्डाहरुलाई छुट्छुटै बाकसमा एकपछि अर्को गर्दै पान्डा खालहुँदै चिडियाखानाको मुख्य भवन बाहिर ल्याइयो ।

स्याहारकर्ताहरू पछि पछि लागिरहे । पाण्डाहरूको भोक मेटाउन १८० किलो ताजा बाँस उनीहरूलाई बोकेको ट्रकमा लोड गरियो । धेरै पत्रकार र क्यामेराको उपस्थितिमा बोभाल चिडियाखानाका निर्देशक रोडोल्फ र सोफी डेलोर्ड टोलीसँगै उपस्थित भए । त्यसैबेला चीनिया प्रतिनिधि पनि त्यहिँ पुगे ।

सँझनाको लागि अन्तिम तस्बिर खिचे । धेरै वर्षदेखि यी दुई पाण्डाको हेरचाह गर्दै आएका स्याहारकर्ताहरूको आँखामा आँसु देखियो । बिहान ५:०० बजे फ्रान्सको प्रहरी सुरक्षा निगरानीमा पाँ पुँ गर्दै उनीहरुलाई सुरक्षित ट्रकमा राखेर विमानस्थल लगियो ।

उनीहरुका बाकसहरूमा “शुभ यात्रा युआन जी” र “शुभ यात्रा हुआन हुआन” लेखिएको थियो । फ्रान्सेली र चिनियाँ झन्डा तथा “चीनमा स्वागत फिर्ता” सन्देशले सजाइएको थियो उनीहरुको यात्रा बाकसलाई । बाटोमा ट्रक रोकेर एकबार पाण्डाहरूको स्वास्थ्य जाँच गरियो । दुवै पाण्डा मस्त सुतिरहेका थिए । उनीहरुलाई एक पटक व्युँझाइयो । सबै प्रशासनिक, पशु–चिकित्सकीय तथा भन्सार प्रक्रिया पूरा भएपछि १७ वर्षे यि दुई पाण्डाका बाकसहरू एयर चाइनाको एयरबस A330 कार्गो विमानमा चढाइयो । करिब ९,००० किलोमिटरको १२ घण्टे यात्रा तय गरेर फ्रान्सेली पशु चिकित्सक र चिनियाँ स्याहारकर्ताहरूको साथमा चेंगदुस्थित संरक्षण केन्द्र पुगे ।

यो मनै भरीने दृष्यलाई फ्रान्सेली टेलिभिजन रेडियोहरुले समाचार बनाए । पान्डा सँरक्षण कति खर्चिलो छ भन्ने कुरा पुन सुनाइयो । पान्डा कुटनीतिबारे पनि स्टोरी बने । अनि चीनका राजदुतले भविषयमा फ्रान्समा अरुपनि पान्डाहरु आउनेछन् र हामीले फ्रान्स अनि चीनिया सम्बन्धलाई अझ मजबुत बनाउने छौँ भन्दै गर्दा फ्रान्सेलीहरुले चीनलाई एक आशाको देशको रुपमा पनि हेरे ।

किनभने अहिलेको वर्तमान परिस्थितिमा चाइना र फ्रान्सको कुटनीति कसरी मजबुत बनाउने र ओरालो लागेको अर्थतन्त्र भएको फ्रान्सलाई चीनक सहयोगमा कसरी कसरी प्राण भर्ने भन्ने कुरो महत्वपुर्ण भएको छ । यसै सन्दर्भमा हालै फ्रान्सेली राष्ट्रपतिले चीन भ्रमण पनि गरेका थिए ।

हेर्नुस जनावरको कुटनीतिले कहिले काँही देशको अर्थतन्त्र सवल बनाउने पक्ष सम्म जोड्छ । कुटनीतिमा हुने अनेक अभ्यास मध्ये जनावर कुटनीति पनि एक हो ।

महानुभावहरु हात्ती कतारलाई दिनु अपराध होइन । थाह पाउनु भयो जनावरलाई भाडामा पनि लगाउन सकिने रहेछ । तर तिनिहरुको लागि उचित र अनुकुल वातावरण सृजना हुनुपर्छ र अन्तराष्ट्रिय सझौताहरुको राम्रो पालना हुनुपर्छ । अहिले कतारीलाई छि छि र दुर दुर भन्दा पनि कतारसँगको समन्बन्ध कसरी मजबुत बनाउने भन्ने कुरो हो ।

यस्तो बेला दुइ देशको सम्बन्धलाई बलियो बनाउनु राष्ट्रिय हितमा हुन्छ ।