काठमाडौं । मंसीर महिना, प्राय: बिहेको लगनको समय । राजधानीमा पनि बिहेकै सिजन छ, धेरै पार्टी प्यालेसहरुमा बाजागाजा सहित बिहे भोज चलिरहेकै छन् ।
आइतबार दिउँसो काठमाडौँको तारकेश्वर नगरपालिका– ३ स्थित नागार्जुनको बारीको पाटामा पनि माहौल त्यस्तै थियो । तर, बाजागाजा घन्किएका थिएनन्, जन्ती भित्र्याउन र स्वागत गर्न केराको थामले स्वागत द्वार सजिएका थिएनन् । नत बेहुला बेहुली नै सशरीर उपस्थित थिए ।
तर त्यो भन्दा पनि रमाइलो वातावरण थियो बारीको पाटामा । किनभने त्यहाँ नेपालका चर्चित सेफहरुलाई जन्ते बाख्रो (खसी काटेर भोज खाने एक प्रकारको पुरानो प्रचलन) तयार गर्न र खान भ्याई नभ्याई थियो । एक जमानामा बिहेघरमा जसरी जन्ते बाख्रोको तयारी हुन्थ्यो, त्यसैगरी परिकार तयारीमा उनीहरु जुटेका थिए ।
कोही ढुङ्गाको चुलो बनाउँदै थिए त कोही दाउरामा आगो सल्काउँदै । अनि कोही ढुंग्राले आगो फुक्दै खसी भुत्लाउन पानी उमाल्दै थिए । केही जन्तीको हिसाब गरेर तामाको ताउलामा चामल राख्दै भातको तयारीमा थिए । उता जन्ते बाख्रो पकाउने अर्काे तामाको ताउलो पनि तयार हुँदै थियो ।
केही सेफहरु अलि पर कान्लामा जन्ते बाख्रो (खशी) भुत्लाउन व्यस्त थिए भने यता केही सिलौटोमा धम्मरधुस लगाएर जिरा धनियाँ पिस्दै थिए । अनि केही सेफहरुले आफैँ भत्केरु भएर खाना बनाउने तयारीका लागि चोखो धोती पाटा कस्दै र जनै फेर्दै गरेको रमाइलो दृश्य देखिन्थ्यो ।
अरु बेला चिटिक्क परेको टाइ सुट, कहिले सेतो कोट र त्यसमाथि सेतै टोपीमा सजिएर सेवामा जुट्ने सेफहरु आज भत्केरु छन् । त्यसैले सेतो धोतीमा सजिएका छन् । कोही ढुुङ्गाको चम्कोले बनाएको चुल्होमा तामाको ताउलो अड्याएर जन्ते बाख्रो पकाउने तरखरमा छन् ।
त्यहाँ पञ्चे बाजाको टोली त थिएन तर बिहेको रौनक छर्नका लागि छेउमै मधुरो स्वरमा बाजा गुन्जिरहेको थियो ।
तामझामका साथ जन्ते बाख्रो तयार गर्न खटिएका घरगाउँलेले दिउँसो २ बजेतिर खबर गरे– जन्ते बाख्रो तयार भयो, गोलबद्ध भएर खान बस्नुहोला ।
भत्केरुबाट आवाज आयो लु खाना तयार भयो, पहिला केटाकेटी बारीको पाटाको डिलमा टपरी लिएर बस्नु अनि पाकाहरु बारीको कान्लातिर । जन्तीलाई खाना खान बस्नका लागि न कुनै कुर्सी थिए र नत गुन्द्री मान्द्रो नै । पहिले पहिले बिहे भोज खाँदा जसरी बारीको पाटामा भुइँमै टपरी ओछ्याएर बारीका डिल र कान्लामा टुसुक्क जन्ती बस्थे त्यसैगरी बसे जन्ते बाख्रो खान ।
भोकाएका जन्ती आज्ञाकारी बालक झैं बारीका पाटामा गोलबद्ध भएर बसे । त्यसपछि सुुरु भयो पहिले पहिलेका बिहेसँग जोडिएका अनेक वास्तविकता र किस्साहरु । कतिले आफ्नै बिहेको बेलिबिस्तार लगाउँदै हाँसोठट्टा गरिरहेका थिए भने केहीले सानोमा आफू जन्ती जाँदाका कथा ।
तर हिजोका ती किस्सा आज सुन्दा, सुनाउँदा एकादेशका कथाजस्तै लाग्थ्यो । एकातिर जन्ते बाख्रोको भोज त छँदै थियो, अर्कातर्फ हिजोका कथा स्मरण गर्दा माहौल कम्ता रमाइलो थिएन ।
लहरै बसेका ती जन्तीका अघिल्तिर घरगाउँलेले सालको पातका टपरी र दुना राखिदिए । भात बाँड्दै आएका भत्केरुले टपरीमा भात राखिदिए । दुनामा अचार र अर्काे दुनामा राखिएको थियो सगुन (परम्परागत मदिरा) पनि । तर सगुन भने खानेहरुका लागि मात्र थियो ।
अर्का भत्केरु मासु बाँड्दै आए र टपरीमा पस्किएको भातमाथि ठूलो डाडूले मासुको झोल र केही टुक्रा मासु पनि राखिदिए । झोल टपरीमा राख्न नपाउँदै तल चुहिने खालको थियो, जुन पहिले पहिलेको जन्ते बाख्राको स्वरुप र स्वादमा थियो ।
कसैका टपरीबाट झोल चुहिरहेको थियो, कोही टपरी ढल्किएर झोल भुइँमा पोखिएला भनेर सतर्क थिए । जन्तीको खुवाई पनि फरक थियो । कसैले चाँडचाँडो खाएर भात, मासुका टुक्रा र झोल थप्दै थिए । पारिलो घाममा थपिथपि जन्ते बाख्रो खान पाउनु जन्तीका लागि पनि एक प्रकारको रमाइलै हो ।
आजको यस जन्ते टोलीमा पलेंटी कसेर जन्ते बाख्रो भोजको पर्खाइमा हुनुहुन्थ्यो नेपाल होटल संघ (हान) का अध्यक्ष विनायक शाह पनि । हातका औंलाका कापबाट तुरुरु मासुको झोल चुहाउँदै शाहले भन्नुभयो– आज एउटा अद्भुत अनुभव भयो, पहिलेको नेपाली संस्कृति र भोगाइले मलाई बडो भावुक पनि बनायो । जन्ते बाख्रो खाँदा जिब्रोको स्वाद मात्र नभई आत्माको एक अनौठो तृप्ति प्राप्त भएको महसुस भएको छ ।
यो नेपाली मौलिक संस्कृतिलाई हामीले नै जोगाउनुपर्छ । मलाई लाग्छ यसलाई हामीले नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा पनि नयाँ प्याकेजका रुपमा राख्न सकिन्छ । यसबाट नेपाली संस्कृतिको जगेर्ना पनि हुन्छ र ठूला होटलहरुमा नयाँ प्याकेज दिन सकिए नेपालको संस्कृति विश्वव्यापी पनि हुन्छ । उहाँले यसलाई हानले अग्रसरता लिने जानकारी पनि दिनुभयो ।
छेउमै बस्नु भएका बरिष्ठ सेफ गोविन्दनरसिं केसीको जोश भने फरक थियो । उहाँ भान्सेहरुलाई यसो गर, उसो गर भनेर अथ्र्याउनमै ब्यस्त हुनुहुन्थ्यो । ‘जन्ते बाख्रो’ एउटा परिकार मात्र नभई संस्कृतिको एउटा अमूल्य उपहार भएको भन्दै उहाँले यसलाई व्यवसायसँग जोड्नुपर्ने बताउनु भयो ।
उहाँले भन्नुभयो, “हाम्रा समयका बिहेमा जन्ते बाख्रो नदेखिँदा जति खल्लो लाग्थ्यो, अहिलेका बालक–युवाले यो परम्परा देखेकै छैनन् । उनीहरुलाई पनि संस्कार र संस्कृति हस्तान्तरण गर्नु हाम्रो पुस्ताको कर्तव्य हो । अब त हामीले जतिधेरै पुराना कुराहरुलाई पुनर्स्थापना गर्छौं त्यो अहिले आएर नयाँ प्याकेजका रुपमा परिचित हुन पुग्दछ । त्यसैले जन्ते बाख्रो संस्कृतिको अब हामीले पनि जगेर्ना गर्नुपर्दछ ।”
अर्का पर्यटन व्यवसायी अभिषेक बिक्रम शाह भन्दै हुनुहुथ्यो– जन्ते बाख्रोले हाम्रो परम्परा, भावनात्मक सम्बन्ध र सामुदायिक एकतालाई जुरुक्क्क उचालेको हुन्छ । अहिले पनि यो शब्द सुन्दा संस्कृतिको झल्को आउँछ, उहीलेको चालचलनले हामीलाई पनि गम्भीर बनाउँछ ।
शाहले भन्नुभयो– नेपालले पर्यटनका क्षेत्रमा अब नयाँ नयाँ प्याकेज र आकर्षण थप्नुपर्ने देखिन्छ । हामीबीच पनि प्रतिस्पर्धा बढेको छ र हामीले हाम्रो देशका अद्वितीय संस्कृतिहरुलाई विश्वमा परिचित पनि गराउनुपर्नेछ । त्यसैले यस्ता जन्ते बाख्रो भनौँ या बनभात आदि जस्ता परम्परालाई हामीले नयाँ नयाँ प्याकेजका रुपमा थप्यौँ भने यसले हाम्रा गेष्टहरुलाई पनि नयाँ आकर्षण दिनेछ र हाम्रो संस्कृति विश्वमा स्थापित गर्न सहयोग पनि पुग्नेछ ।
उहाँले नेपालको परम्परा जोगाउन नेपालका वरिष्ठ सेफहरुले यो अग्रसरता लिएर जन्ते बाख्रो कार्यक्रमको आयोजना गरेकोमा उहाँले विशेष धन्यवाद पनि दिनुभयो ।
सालको पातको टपरीमा झोल भरिएको जन्ते बाख्रो बारीको डिल, छेउमा बसेर खाँदाको अद्वितीय अनुभव रहेको चर्चित सेफ प्रकाश कटुवालको बताउनुभयो । उहाँले भन्नुभयो– खानपानको स्वरुप संस्कार र संस्कृतिको शैली फेरिएको छ तर यस्ता परम्परालाई जोगाउनु पर्छ । हामी अब यस्तै पुराना संस्कृतिहरुलई जोगाउँदै अघि बढ्ने प्रण गर्नुपर्छ ।
अर्का सेफ बिक्रम गिरी भन्नुहुन्छ– स्वादको नाममा जन्ते बाख्रो जस्ता सांस्कृतिक पहिचानहरू लोप हुने जोखिम बढेको छ ।
जन्ते बाख्रो जस्ता चलनले समुदायबीच एकता, हाँस–रमाइलो र सामूहिक सहभागिता बढाउने भूमिका खेल्थ्यो । अचेल विवाहको संस्कार र संस्कृतिको शैली फेरिएको छ । त्योसँगै खानपानको स्वरुप पनि फेरिएको छ । जसका कारण जन्ते बाख्रोको संस्कार पनि इतिहास बन्दै गएको छ ।
बरिष्ठ सेफ गोविन्द नरसिं केसीको अग्रसरतामा भिक्स मिडिया एन्ड टेक्नोलोजी तथा दी भ्वाइस अफ सेभ्सले ‘जन्ते बाख्रो खाऔं, परम्परा जोगाऔ’ भन्ने सन्देश सहित यो जन्ते बाख्रो कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो ।
के हो जन्ते बाख्रो ?
बिहेको अवसरमा बेहुली लिन जाने जन्तीहरूका लागि बारीका पाटामा ढुंगाको चुलो बनाएर पकाएर खाइने एक प्रकारको भोजलाई जन्ते बाख्रोको परम्परा भनिन्छ । यसरी खाइएको जन्ते बाख्रोको सामूहिक भोजन स्वादिष्ट हुन्छ । प्राय: यो भोज बेहुली भित्र्याएपछि छोराका तर्फबाट दिने गरिन्छ । तर विवाह टाढाको हुँदा जन्ती भोकाउने भएकाले बेहुली घर नभित्र्याई बाटोमै पनि पकाएर खुवाउने गरिन्छ ।
हाल ललितपुर भैंसेपाटी निवासी ८१ वर्षीया मनमाया लामिछाने भन्नुहुन्छ, यो आजभोलि बेहुला पक्षले दिने भोजजस्तै हो । उहिले टाढाटाढा बिहे हुँदा जन्तीहरु भोकाउँछन् भनेर बिच बाटैमा पनि जन्ते बाख्रो खुवाउने गरिन्थ्यो । जन्ते बाख्रो खुवाउनु पर्छ भनेर बिहेअघि धेरै दिनदेखि घरमा सरसल्लाह गरिन्थ्यो । जन्ते बाख्रो खान पाएर रमाएका जन्तीहरुले त्यसको चर्चा धेरै दिनसम्म गरिरहन्थे ।
गाउँभरिका सबै जना एकै स्थानमा भेला भएर हाँसीखुसी र आनन्दले खानुको मजा नै बेग्लै हुन्छ । जन्ते बाख्रोका ठाउँमा अहिले आधुनिक परिकारहरूले प्रवेश गर्न थालेपछि परम्पराको गहिरो आत्मीयता गुमाउँदै गएको छ ।
फोटो:रुजल शाक्य/ न्यूजपोलार
