काठमाडौं । नेपालमा प्राय: सबै जिल्लामा पाइने पारिजात फूल सजावटका रुपमा मात्र नभएर औषधिका रुपमा समेत प्रयोग गरिन्छ । यो फूल लोकप्रिय छ ।
पारिजात फूलको विशेष महत्व छ । यसले मुख्य गरी जीवनमा तनाव हटाउन मद्धत गर्दछ । यतिमात्र होइन त्यसको वास्नाले नै मनमा खुशी पैदा गराउँछ । साथ साथै सुगन्धले मस्तिष्कलाई शान्त पार्छ ।
यसको जातीय नाम (वैज्ञानिक) निक्टान्थस अर्थात् निशा–पुष्प हो । यो जाई परिवारको वनस्पति हो, तर यसको पात भने कमलो र मुलायम नभई झन्डै खाक्सी जस्तै खस्रो हुन्छ ।
पारिजात फूलका बारे पनि रोचक पौराणिक कथाहरू सुन्न पाइन्छ । यसको सुगन्ध र रातको महकलाई लिएर कतैकतै यस फूललाई रातकी रानी पनि भन्ने चलन छ ।
पारिजातको फूल महिलाको नाकको फुलीझैँ फक्रिएको हुन्छ र चाँदी जस्तै सेतो हुन्छ । फुलीको नली भने सुन्तले रंगमा अलि पहेँलो पहेँलो हुन्छ । यस फूलप्रति इन्द्र, कुवेर, कृष्ण र सत्यभामा समेत मोहित भएका शास्त्रोक्तिहरू भेटिन्छन् । तर पारिजातको दुखान्तकथा पनि कम मार्मिक छैन ।
पारिजातकी एक राजपुत्री थिइन् । तिनको अगाध प्रेम सूर्यसँग कायम हुन्छ । पछि गएर सूर्यले तिनलाई तिरस्कार गर्छन् । प्रेमपीडामा पारिजातले आत्महत्या गर्छिन्। दाहसंस्कार हुन्छ । त्यहाँको खरानीबाट एउटा वनस्पति पैदा हुन्छ । त्यही हो, पारिजात । यो फुल चकमन्न रातमा बोटै भरी फुल्दछन्, तर सूर्योदय हुनुअगावै सबै झरी पनि हाल्छन् । शायद सूर्यलाई तिरस्कार गर्छन् यी फूलहरू ।
अनेक देवदेवीको प्रिय यो फूल बटुल्न साँझैदेखि पारिजातको बोटमुनितिर चोखो कपडा वा नाङ्लो ओछ्याउने प्रचलन छ । बोटबाट फूल टिप्न हुन्न, पाप लाग्छ भन्ने जनविश्वास निकै प्रबल छ । यस वनस्पतिको प्रजातीय नाम आर्वोट्रिस्टिसले पनि दु:खित वृक्ष भन्ने नै अर्थ जनाउँछ । पारिजातको पूरा नाम निक्टान्थस आर्वोट्रिस्टिस को अर्थ लगाउन थाल्यौँ भने ’रातमा फुल्ने दु:खित वृक्ष’ भन्ने कुरा खुल्न आउँछ । ग्रीक भाषाको शाब्दिक संयोजनले यही भन्छ ।
पारिजात आऊँ, महिनाबारीका बखत धेरै रगत बग्ने, घाउ, दीर्घ खालको ज्वरो, दम, कफ, कब्जियत, जोर्नी र मांशपेसी दुखेको, कपाल फुल्ने र झर्नेमा पातको रस खाने चलन छ । पातलाई पानीमा हाली मधुरो आगोमा पकाएर खानुपर्छ । पात र फूललाई तातो पानीमा हाली सुत्केरी महिलालाई ख्वाउँदा छिटो साल–नाल झर्छ । अनुहारलाई चम्किलो बनाउन यसको फूलको लेदो दलिन्छ । तालु खुइलिंदा र स्कर्भीमा बीउको धूलो दलिन्छ । आयुर्वेद अनुसन्धान अनुसार १५ देखि २० वटा पारिजातको फूलको रस बनाएर पिएमा हृदय रोगहरु निको हुने बताइन्छ ।
