बाँके । तपाई दूध किन्नका लागि डेरी पसल वा किसानको गोठमै पुग्नुभयो भने तपाईलाई पहिलो प्रश्न सोधिन्छ, दूध कति लिटर चाहियो ? तपाईले प्रतिलिटर दूधको मूल्य सोध्दै आवश्यकताअनुसार दूध माग्नुहुन्छ । पसले वा किसान आफैँले दूध लिटरले नापेर तपाईलाई दिन्छन् । यो अहिलेसम्म चलिआएको पद्धति नै हो भन्नुपर्छ तर बाँकेको कोहलपुर नगरपालिका–११ को शीतलनगरमा एउटा घर छ, जहाँ ग्राहकले आफैँ नापेर दूध लैजान्छन् । दूध नाप्दा कहिल्यै तलमाथि हुन्न । ग्राहकले गोठमै पुगेर दुहुँदै गरेको अवस्थामा प्रतिलिटर रु ७० तिर्छन्, आफैँले लिटरमा नाप्छन् र चाहिए जति लैजान्छन् । दूध बेच्ने र किन्नेबीच मोलमोलाई हुँदैन । न त ग्राहकलाई दूध कम पर्यो कि भन्ने शङ्का नै रहन्छ ।
कोहलपुरका विष्णु पोखरेल र शारदा पोखरेलले सञ्चालन गरेको गाई फार्ममा यस्तै पद्धति बसालिएको छ । “शुरु शुरुमा गाई दुहुँदै गर्दा दूध माग्न आउँथे । हामी व्यस्त हुन्थ्यौँ । आफैैँ नापेर लैजान भन्यौँ”, विष्णुले शुरुआती दिन सम्झँदै भन्नुभयोे, “आफैं नापेर लैजान पाउँदा उहाँहरु दङ्ग, हामीलाई पनि काममा सहयोग भयो । सबै विश्वासमा चलेको छ । ग्राहकलाई शुद्ध दूध खुवाउन पाउँदा खुशी छु ।”
यस्तो अभ्यास एक दशकदेखि चलिरहेको छ । शुरुमा यो दम्पतीको गाई फार्म थियो । स्थानीयवासीलाई दुहुँदै गरेको दूध दिने बानी बस्यो । अहिले कोहलपुर नगरपालिका–८ पिपरीमा प्रकृति गाई फार्म छ । त्यहाँबाट दुहुने बित्तिकै ल्याएको दूध ग्राहकलाई दिइन्छ । फार्ममै दूध लिन आउने उहाँका ग्राहकलाई दूध लिनकै लागि फार्म मालिकलाई कुर्नुपर्दैन । “बेच्ने र किन्नेबीच विश्वास भएपछि शङ्काको कुरै रहेन”, फार्म सञ्चालक विष्णुले भन्नुभयो ।
पोखरेल दम्पतीले २०६६ सालमा खजुराबाट रु २२ हजारमा एउटा गाई किनेर व्यवसाय शुरु गर्नुभयो । अहिले उहाँको गोठमा ३५ वटा गाई छन् । तीमध्ये १७ वटा त दूध दिने नै छन् । औसत एउटा गाईले १५ लिटरसम्म दूध दिने गर्छ । उहाँले दैनिक १५० लिटर दूध बेचेर वार्षिक रु १८ लाख बचत गर्नुहुन्छ । “मल मात्र वर्षमा रु दुई लाखभन्दा बढीको बेच्दै आएको छु”, विष्णु पोखरेले भन्नुभयो, “गाई फार्ममा रु दुई करोड लगानी भइसकेको छ ।”
शिक्षित भएर गाई पाल्ने किसान, पोखरेल दम्पतीको पहिचान हो । उहाँले सफल कृषकका रुपमा केही वर्षअघि राष्ट्रपतिबाट पुरस्कार पनि पाइसक्नुभएको छ । पोखरेल दम्पती दुवै जना समाजशास्त्रमा स्नातकोत्तर गर्नुभएको छ । कोहलपुरमा आफ्नै लगानीमा सञ्चालित सङ्कल्प शिक्षालयमा विष्णु प्रिन्सिपल हुनुहुन्छ भने शारदा कोहलपुरमै रहेको उपकार लघुवित्त वित्तीय संस्थामा कार्यकारी निर्देशक । पढेलेखेका व्यक्तिले गोठमा काम गर्दैनन् भन्ने समाजलाई उहाँहरुले चुनौती दिनुभएको छ ।
पाल्पाको रैनादेवीमा पुख्र्यौली घर भएका पोखरेलले नवलपरासी हुँदै बाँकेमा आएर गाईपालन शुरु गर्नुभयो । १३ वर्ष शिक्षण पेशा र आठ वर्ष भूमि अधिकारका क्षेत्रमा लाग्नुभएका पोखरेल अहिले शिक्षालय र गाईपालनको काम सँगसँगै अघि बढाउनुभएको छ । “कुनै पनि काम ठूलो सानो हुँदैन । सबै कामका आफ्नै महत्व हुन्छन्”, विष्णुले भन्नुभयो, “गोठमा काम गर्दा गोबर फाल्नुपर्छ । गोठको काम सकेर मात्र घर परिवारलाई समय दिन्छौँ ।”
गोठमा एक जनामात्र कामदार छन् । गाई दुहुने, सरसफाइ गर्ने र घाँस दाना दिने सबै काम पोखरेल दम्पतीकै जिम्मा हो । बिहान ३ बजेदेखि उहाँहरुको दैनिकी शुरु हुन्छ । “काम सकेर ९ बजे अफिस जान्छु”, शारदाले भन्नुभयो, “दिउँसो ३ बजेदेखि दूध दुहुन शुरु हुन्छ । अफिसबाट ५ बजे आएर राति ९ः३० बजेसम्म फार्ममा काम गर्छु ।” यसबाट पोखरेल दम्पती पूर्णरुपमा सन्तुष्ट हुनुहुन्छ ।
“रक्सी बेचेको भए म रातारात धनी हुन्थे होला । घर परिवारमै बसेर समाजलाई दूध खुवाएर स्वास्थ्यका लागि फाइदा हुने काम गरेको छु”, विष्णुले सन्तुष्टि व्यक्ति गर्दै भन्नुभयो, “छ महीनाको बच्चादेखि १०३ वर्षको हजुरआमालाई दूध खुवाउन पाएकोमा खुशी छु । उहाँहरु मेरो ऊर्जा र प्रेरणाको स्रोत हो ।” उहाँले दूधमात्र होइन, मलमूत्रबाट पनि फाइदा लिनुभएको छ । “बारीमा रासायनिक मल र विषादी नहालेको तरकारी फलाउँछु र खान्छु”, उहाँले भन्नुभयो ।
उहाँले अहिलेसम्म रु पाँच लाख सरकारी अनुदान पाउनुभएको छ । प्रदेश सरकारबाट रु चार लाख र कोहलपुर नगरपालिकाबाट रु एक लाख पाउनुभएको छ । अनुदान वितरणको मापदण्ड नै उहाँलाई चित्त बुझेको छैन । “३५ वटा गाई पाल्दा पनि रु चार लाख पाएँ । चार÷पाँच वटा गाई हुनेले पनि यतिनै रकम पाएका छन् । पाल्दै नपाल्नेले अनुदान पाएका छन् । यो निकै अन्यायपूर्ण छ । सरकारले नै अनुदान वितरणको मापदण्ड बनाउनुपर्छ”, उहाँको भनाइ छ ।
“मुलुकको विकास र समृद्धिका लागि कृषि क्षेत्रको विकास अपरिहार्य छ”, विष्णुले भन्नुभयो, “देश समृद्ध बनाउने कृषिबाटै हो । कृषि आर्थिक क्षेत्रको मेरुदण्ड नै हो । यहाँ त जग्गा बाँझो राखेर बेरोजगार छु भन्ने गलत प्रवृत्ति छ ।” उहाँले गाई पालेर कोहलपुरमा १० कोठे दुई तले घर बनाउनुभएको छ ।
गोठ बनाउन १० कट्ठा जग्गा किन्नुभयो । दुई छोरीमध्ये उनीहरुकै रुचिअनुसार जेठी प्रज्ञालाई नयाँ दिल्लीमा चाटर्ड एकाउण्टेन्ट र कान्छी प्रकृतिलाई काठमाडौँमा बिबिए पढाउनुभएको छ ।
