काठमाडौं । सरकारले विभिन्न समयमा नियन्त्रणमा लिइएको रक्तचन्दन भारत फिर्ता लैजान स्वीकृति दिएको छ । गत २८ पुसमा बसेको मन्त्रिपरिषद्को बैठकले नेपालको बाटो हुँदै अन्य मुलुकमा तस्करी गर्ने क्रममा बरामद गरिएको रक्तचन्दन भारत फिर्ता लैजाने निर्णय गरेको हो ।रक्तचन्दन काठ जे–जस्तो अवस्था र स्थानमा छ, सोही अवस्था र स्थानबाट भारत फिर्ता लैजान स्वीकृति दिइएको सरकारका प्रवक्ता गोकुल बाँस्कोटाले जानकारी दिए ।
साइटिस सन्धिको आर्टिकल ८ र संकटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार नियन्त्रण ऐन, २०७३ को दफा ३० को उपदफा २ र ३ अनुसार संकटापन्न वन्यजन्तु तथा वनस्पति जहाँ बरामद गरिए पनि उत्पत्ति भएको मुलुकलाई फिर्ता दिनुपर्ने व्यवस्था छ । सोहीबमोजिम नेपाल सरकारले परराष्ट्र मन्त्रालयमार्फत भारतका सम्बन्धित अधिकारीलाई सो रक्तचन्दन लैजान स्वीकृति दिएको मन्त्री बाँस्कोटाले बताए ।
अवैध तरिकाले भित्रिएका रक्तचन्दन समातिएपछि सम्बन्धित देशमै फिर्ता गर्नुपर्ने प्रावधान भए पनि लामो समयदेखि नेपालमा बरामद भएका रक्तचन्दन भारतले फिर्ता नलगेपछि त्यसको सुरक्षा र व्यवस्थापनमा करोडौं खर्च भइरहेको छ । सरकारले पटक–पटक ताकेता गरे पनि भारतले फिर्ता लगेका छैनन् । भारतको आन्द्रप्रदेश, महाराष्ट्र तथा कर्नाटक राज्यमा पाइने भए पनि नेपालको बाटो हुँदै अवैध कारोबार हुने रक्तचन्दत वन विभाग र अन्य जिल्लामा सुरक्षा दिएर राखिएको छ ।
नेपालमा हालसम्म २ लाख ४७ हजार ४८ किलोग्राम रक्तचन्दन समातिएकामा अहिले १ लाख ७३ हजार १७ किलो रक्तचन्दन अझै नेपालमै छ । पक्राउ परेकोमध्ये ३६ हजार ९ सय २८ किलो भारतले जिम्मा लिएको र बाँकी १९ हजार ३ सय २४ किलो हराएको विभागले जनाएको छ । नेपालका चितवन, सर्लाही, झापा, नवलपरासी, ताप्लेजुङ, कपिलवस्तु, सप्तरी, गोरखा र काठमाडौंलगायत २० जिल्लाबाट रक्तचन्दन बरामद भएको थियो । यसको माग तिब्बतमा बढी भएको भन्दै पूर्वी नाकाबाट बढी चोरीनिकासी हुँदै आएको छ ।
यसको तस्करीमा ठूला गिरोह संलग्न रहेको प्रहरीको दाबी छ । नेपाल सरकारले नेपालमा रहेको १ लाख ७३ हजार केजी रक्तचन्दन ९० दिनभित्र भारत फिर्ता लैजान स्वीकृति दिएको हो । चीनमा रक्तचन्दनको मूल्य प्रतिकिलो १६ हजार रुपैयाँसम्म पर्ने जानकारको दाबी छ । त्यहाँ रक्तचन्दन विभिन्न फर्निचर, क्रिम तथा म्युजिक सामान बनाउन प्रयोग गरिन्छ । रक्तचन्दन साइटिसको अनुसूची–२ मा सूचीकृत छ । अनुसूची–२ मा सूचीकृत भएकाले यसको व्यापार तथा व्यवसाय गर्न नपाइने व्यवस्था छ । अभिसन्धिमा नेपालले पनि हस्ताक्षर गरेकाले त्यसको कारोबारलाई अवैध मानिन्छ । विगत १३ वर्षयता प्रहरीले रक्तचन्दन बरामद गर्दैै नियन्त्रण गरी सुरक्षा दिएर राखेको छ ।
नेपालमा ६० को दशकमा रक्तचन्दनबाट अकुत सम्पत्ति कमाएका केही विवादास्पद व्यापारीले दिल्लीबाट पानीजहाजमार्फत रक्तचन्दन तस्करी गर्न थालेको विभिन्न अनुसन्धानले देखाएका छन् । तातोपानी नाकाबाट रक्तचन्दन तस्करीमा कडाइ भएपछि रसुवाबाट तस्करी हुने गरेको पाइएको थियो । रसुवाबाट रक्तचन्दन तस्करी गर्दा सेनाका कर्णेल रामजी कटवालको कोर्टमार्सल भई जागिर नै गएको थियो । नेपाल प्रहरीका तत्कालीन डीएसपी ओमबहादुर रानालाई भने कुनै कारबाही भएन । नेपालमा कडाइ भएपछि रक्तचन्दन चीन जाने क्रम कम भएको थियो ।
गोलिया आकारमा ठूलो परिमाणमा एकैपटक ओसारपसार गर्दा प्रहरी जाँच छल्न समस्या देखिएपछि तस्करले सानासाना टुक्रा, तेल र गहनाको आकारमा यसको ओसारपसारमा ध्यान मोडेका छन् । तस्करले प्रहरी सुरक्षा जाँच छल्न रक्तचन्दनलाई माला, भाँडा र तेल बनाएर चीनसम पुर्याउने रणनीति अपनाएको अनुसन्धानमा संलग्न प्रहरी अधिकारीहरू बताउँछन् ।गिरोहले भारतबाट नेपालसम्म रक्तचन्दन ल्याउने भरियालाई प्रतिकिलो पाँच हजार रुपैयाँसम्म दिने गरेको प्रहरी अनुसन्धानले देखाएको छ ।
नेपाल भित्रिएको रक्तचन्दन भने चिनियाँ तस्करले १५ देखि २० हजार रुपैयाँ प्रतिकिलोमा खरिद गर्ने गरेको प्रहरी दाबी छ । अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार ९साइटिस० महासन्धिको धारा ८ अनुसार लोपोन्मुख वन्यजन्तु तथा वस्तुको चोरीसिकारी तथा ओसारपसार गर्न प्रतिबन्ध छ । त्यही व्यवस्थाअनुसार वन पैदावारमध्येको एक रक्तचन्दनको ओसारपसार तथा कारोबारलाई अवैध मानिँदै आएको छ ।
भारतको तमिलनाडु, आन्द्र प्रदेशलगायतका धेरैजसो घना जंगलमा रक्तचन्दन पाइन्छ । त्यहीँबाट नेपाल हुँदै चीनसम्म यसको अवैध ओसारपसार हुने गरेको प्रहरीको दाबी छ । २०७१ फागुन तेस्रो साता मात्रै नेपाल सरकारले मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट निर्णय गराएर नेपालमा बरामद करिब ५० करोड रुपैयाँ मूल्यबराबरको रक्तचन्दन भारतलाई फिर्ता पठाएको थियो ।
वन परिसरमा कुहिँदै रक्तचन्दन: भारतबाट नेपालको बाटो हुँदै तेस्रो मुलुक तस्करी गर्ने क्रममा बरामद रक्तचन्दन त्यसै कुहिन थालेको वन विभागले जनाएको छ । सुरक्षाकर्मीले विभिन्न स्थानबाट विभिन्न समयमा बरामद रक्तचन्दन बबरमहलस्थित वन परिसरमा कडा सुरक्षाका साथ राखिएको छ । डम्पिङ गरी राखिएको रक्तचन्दनको विषयमा सरकारले उपयुक्त निर्णय गर्न नसक्दा समस्या भएको छ । महासन्धिअनुसार नेपाल सरकारले आफैं निर्णय गरे पनि रक्तचन्दनको बिक्रीवितरण गर्न पाउँदैन ।
यस्तो अवस्थामा नेपाल सरकारले औपचारिक रूपमा निर्णय गरी सम्बन्धित देशलाई फिर्ता गर्नुपर्छ । २ माघ २०६५ मा बसेको मन्त्रिपरिषद् बैठकले ५४ हजार ११२ किलो रक्तचन्दन भारतलाई फिर्ता दिने निर्णय गरेको थियो । १२ फागुन २०७१ को मन्त्रिपरिषद् बैठकले २७ हजार १६६ किलो रक्तचन्दन भारतलाई फिर्ता दिने सरकारको निर्णय थियो । तर, भारतले आफ्नो खर्चमा रक्तचन्दन फिर्ता लाने प्रक्रिया बढाएको छैन ।
के हो रक्तचन्दन ?रक्तचन्दन एक किसिमको सुगन्धित काठ हो । यसलाई धार्मिक शुभकार्यका साथै सौखिन सामग्री बनाई प्रयोग गरिन्छ । रक्तचन्दको प्रयोग गरी बनाएका सामग्री महँगोमा बिक्री हुन्छन् । त्यसैगरी, विभिन्न किसिमका बिरामीका लागि जडीबुटीका रूपमा रक्तचन्दन प्रयोग गरिन्छ । रक्तचन्दनको रूख नेपालमा पाइँदैन । नेपालमा सेतो रक्तचन्दन मात्र पाइन्छ तर सेतो रक्तचन्दन तस्करी हुँदैन । राजधानी दैनिकबाट
