वि. सं. १७७९ पुष २७ गते साँझ ढलेपछि हिउँचुलीको चिसोले कठाङ्ग्रिदै गरेको गोरखादरबारले ७ महिनामा जन्मिएका युवराज प्राप्त गर्यो । सिंह लग्न, मकर राशिमा जन्मिएको युवराजलाई पृथ्वीनारायणका नामले चिनियो ।
पृथ्वीनारायण शाह गोरखाराज्यका विसर्जक तथा आधुनिक नेपालका प्रवर्तक हुन । उनले राखेको जग, उनले लगाएको पर्खाल, उनले हिँडेको बाटोले नेपाल राष्ट्रको पुनर्जन्म हुनाले पृथ्वीलाई राष्ट्रनिर्माता भन्न सकिन्छ । उनी मानिस हुन् त्रुटी गरेका छन्, उनी योद्धा हुन् गल्ती गरेका छन्, उनी शासक हुन् कसैको चित्त दु:खाएका छन्, उनी राजा हुन् शासन गर्दा केही छुटाएका छन् तथापि उनको पसिना, सपना, तपस्यालाई अवमूल्यन गर्नेलाई नेपाली भन्न सकिन्न ।
नेपालको एकीकरण र त्यसको समृद्धि, स्वावलम्बन र राष्ट्रवादका स्रोतव्यक्ति हुन् । जुन युगमा जन्मिएर विशाल नेपालको खाका कोरी हामीलाई नेपाल नामको घरमा नेपाली भएर ओतलाग्न, वैदिक राष्ट्रको आँगनमा हिन्दू भएर उभिने, सबै फूललाई उम्रन र सन्नतिलाई भविष्यसम्म हिँड्न बाटो दिए । एकीकरण अभियानमा आफू होमिए, वीरहरुलाई होमे, जनतालाई सचेत गराएर नेपाल नामको राष्ट्रतिलक, नेपाली नामको विभूतिपूञ्ज बनाए । उनको दिव्योपदेश नेपाल रहँदासम्मको दिव्य वाङ्मयमूर्ति हो, नेपालीले दैनिक पाठ गर्नुपर्ने ग्रन्थ हो ।
दिव्योपदेशले पृथ्वीको लक्ष्य बताउँछ, नेपालीको कर्तव्य देखाउँछ, राष्ट्रको विम्ब झल्काउँछ । स्वावलम्बी भएर आफ्नै नेतृत्वमा सेना सञ्चालन गरी हिमवत्खण्डलाई एक गर्ने कार्यको श्रीगणेश गर्नुलाई नेपाली जनताले श्रद्धास्पद मान्दै कृतज्ञता ज्ञापन गर्दछन् । सूर्यवंशी पृथ्वीनारायणमा नेपाल एकीकरण र सर्वाङ्कीण विकाशको सदिच्छा थियो ।
मर्स्याङ्दी पश्चिमभन्दा सैन्य र वैभवका दृष्टिले पृथ्वीलाई त्रिशूलीपूर्व आक्रमण गर्न गाह्रो थियो । काठमाडौँलाइ आक्रमण गर्नु भनेको अरिङ्गालको गोलामा ढुङ्गा हान्नुभजस्तै हो भन्ने थाहा हुँदाहुँदै पनि नेपाल विस्तार गर्न उनी नेपालतिर लम्किए । गोरखाविस्तार गर्ने इच्छा थियो भने उनी पश्चिमतर्फका दीर्घवैरी लमजुङतिर पनि लस्कन सक्ने थिए ।
गोरखादेखि पश्चिमका टुक्रेराज्य निल्दै गोरखालाई फैलाउन उनले धेरै अर्थमा सहज थियो । उनले त नेपाललाई जितेर गोरखाको विसर्जन गरी विस्तार नेपालको शंखघोष गर्नुथियो । गोरखाराज्यको बिउ रोपेर नेपालराज्यलाई फलाउने उनको धेय थियो । उनले गोरखाराज्यको विर्सजन गरी नेपालराज्यको विस्तारीकरण गरे पनि त्यसका जरा मजबुत बनाउन बाँकी नै थियो । देशको दक्षिणी सीमा गङ्कालाई बनाउने इच्छा पूर्ण नभए पनि सांस्कृति र भूगोलको दृष्टिले विशाल र आदिम राष्ट्रको नागरिक हुन पायौैँ ।
वि. सं. १८०१ असोज १५ मा नुवाकोट विजय गर्दासम्म पृथ्वीनारायण शाह गोरखाली थिए, गोरखाकै राजा थिए, गोरखाकै महासेनानी थिए । नुवाकोटमा साततले दरबार, शेरमा बेलाबखत आएर आराम गर्ने दरबार निर्माण गरे पनि त्यो गोरखाराज्यको विस्तारित रुप थियो, नेपाल एकीकरणको अंकुरमा यसले जग राख्न ठूलो भूमिका खेल्यो ।
काठमाडौँविजय गरेपछि उनी नेपाली बने र गोरखालाई विशाल नेपालको जगमा हालिदिए । यसपछि गोरखाराज्यको भूगोल नेपाल राष्ट्रको पश्चिमी सीमानामा पर्ने भूभाग भयो । द्रव्य शाहले जन्माएको ऐतिहासिक राज्य पृथ्वीको एकीकरणले सधैँका लागि विलय गरादियो । पृथ्वीनारायण २१ वर्षको उमेरदेखि गोरखाविस्तारमा निस्किए वि. सं. १८२५ असोज १५मा कान्तिपुर जितेपछि त्यतिबेलासम्म गोरखाली सेनाले जितेका सम्पूर्ण भूभाग नेपालमा अर्पण गरी एकीकरणमा समाहित भए ।
पृथ्वीनारायणले नुवाकोट विजय गरेपछिका हरेक युद्धमा सकेसम्म कम योद्धालाई युद्धयज्ञमा आहुति दिएको देखिन्छ । उनले एकीकरणका क्रममा (१) नुवकोट र बेलकोट, (२) सिन्धुपाल्चोक, काभ्रेपलाञ्चोक, दोलखा (३) काठमाडौँ उपत्यका (४) माझकिरात र पल्लोकिरात (५) मकवानपुर र त्यसको तराई क्षेत्र (६) चौदण्डी र त्यसको तराई क्षेत्र (७) विजयपुर र त्यसको तराई (८)मेचीदेखि टिष्टासम्मको भूभागमा नेपाली झण्डा फहराए, टुक्रेराज्यको इतिहासलाई विलय गराए । ती युद्धमा हत्या र हतियारको प्रयोगभन्दा विवेक र विचारको सदुपयोग भएको देखिन्छ । राज्यका दृष्टिले हेर्दा (१) सेनराज्य, (२) मल्लराज्य (३) किरातराज्यसहित तीनवटामात्रै पृथ्वीद्वारा गोरखालीले विजय गरे ।
दक्षिणएशियामा बढ्दै गएको बेलायती साम्राज्यवाद र फैलदो इशाईकरणबाट जोगाउन नेपाल एकीकरणको आवश्यक थियो । त्रिशूलीनदी पश्चिममा रहेको २२ से र २४ से राज्यहरु, उपत्यकाका मल्लराज्यहरुले एक अर्कालाई होच्याउन, सिद्ध्याउन उद्दत थिए, एकीकरणमा उभिने हिम्मत कसैले गरेनन् । पृथ्वीनारायणले राज्यरजौटाहरूलाई विशाल नेपालको महायज्ञमा चरु जस्तै होम्न नथालेको भए आजसम्म हाम्रो मातृभाषा नेपाली र हाम्रो मुलुक नेपाल नहुन पनि सक्थ्यो ।
यहाँको प्राकृतिक सम्पदा, तिब्बतसँगको व्यापार आदिका कारण बेलायतले नेपालमाथि आँखा गाडिए रहेको थियो, यहाँको राजनीतिक अवस्थालाई चिहाइरहेको थियो । नेपालराज्यको एकीकरणको अठोट भने भर्खरै पिता गुमाएका, ससुरालीबाट अपमानित भएका, लमजुङले तर्साइरहेका पृथ्वीनारायणले गरे । अन्यको तुलनामा गोरखा आर्थिक, सैनिक, वौद्धिक दृष्टिले लुरे थियो । उनले यो कदम उठाउलान् भन्ने कसैले चिताएका थिएनन् । हनूमान्भञ्ज्याङकी सरस्वती, उपल्लोकोटका वज्रभैरवभट्टारक, गोरखानाथलाई साक्षी राखी गोरखनाथको आशीर्वाद र गोरखाली जनताको साथ लिई पृथ्वी पूर्वतर्फ लागे ।
पृथ्वीले पारिवारिक गुटलाई झेल्नुपरेन, भारदारहरुको साथ पाए, दैवी र सैन्य शक्तिको आधार मिल्यो । तथापि उनका मामा उद्योत सेनले भनेझैँ गरुडको आँखा छलेर भ्याकुताको शिकार गर्नुपर्ने परिस्थितिलाई बुझेका थिए । पृथ्वीले जीवनभर राजाको अनुभूति गर्न पाएनन्, सधैँ सिपाही भएर बाँचे, चिनिए र तदनुकूलको कर्म गरे । मृत्युको मुखमा पुगिरहँदा यो मुलुक अरुको मुखमा नपरोस् भनी उनले नुवाकोटदरबारमा भारदारहरुलाई संझाउँदै भने– “मेरा साना दु:खले आज्र्याको मुलुक होइन सबै जातको पूmलबारी हो सबैलाई चेतना भया” ।
आधुनिक नेपाल एकीकरणले राष्ट्र जोड्यो, नेपालको भूगोललाई जोगायो, वीर जन्मायो, बेलायती र मुसलमानी सेनालाई भगायो, सेवाका नाममा राष्ट्र सिद्ध्याउने क्रिश्चियनलाई घुँडा टेकायो अनि हामीलाई नेपाली बनायो । वि. सं. २००७, वि. सं. २०१७, वि. सं. २०४७ र वि. सं. २०६३ का परिवर्तनले प्रणाली फेरिए, शासक बदलियो तर राष्ट्रको शान र जनताको जीवनमा गुणात्मक तथा परिणामात्मक सुधार आएन । यी आन्दोलनका तागतबाट एक मुठÑठी माटो थपिएन, राष्ट्रियताको श्रीवृद्धिमा टेवा दिएन, जनतालाई जनार्दन बनाउन सकेन । गणन्त्रसँगै नेपालबाट मस्तिष्क र मसलवाला बाहिरिए, वृद्धा र अशक्तका बस्तीहरू बाक्लिए, प्रतिभमा ओइलाए र सीपहरु विस्तापित भए, राष्ट्रवादी र सांस्कृति निस्कासनमा परे ।
हरेक परिवर्तनमा जनताको चरु होमियो, प्रतिफलमा फूल खेल्न नपाउँदै यजकहरूबाट तुषारापात भयो । क्रान्तिका नाममा परिवार उजाडियो, समाज भाँडियो संस्कृति तोडियो, सभ्यताको रामधुलाई भयो अनि राष्ट्रको विकास, जनताका लक्ष्य र आशाहरू खहरे बनेर बिलाए । हाम्रा शासकले सिक्न चाहेनन्, सिकाउनमात्र चाहे ।
पृथ्वीनारायणले पुराना थिति पढेका थिए, परम्परालाई मानेका थिए, सबैबाट सिके, बुझे र त राष्ट्रनिर्माता भए । पृथ्वीले जनतालाई जमिनसँग जोडेर, माटोको विभूति लगाएर, इष्टदेवीदेवता संझिएर एकीकरण गर्न सिकाए । स्वदेशी हतियार उठाएर, स्वदेशी मन्त्र जप्दै, युवाहरुलाई परिचालन गर्दा गोरखाबाट जागेको नेपालएकीकरणको राँकोले नेपाल निर्माण गरे ।
नेपाल एकीकरण गर्नका लागि पण्डितको टुप्पी काट्नुपरेन, गजुर ढाल्नुपरेन, बैंक लुट्नुपरेन, क्रियापुत्रीलाई बलि चढाउनुपरेन । त्यसकारण पृथ्वीको एकीकरणले राष्ट्र जोड्यो, मुलुक बनायो, नेपालको विस्तार हुन सक्यो ।
पृथ्वीको नेपाल पुन: एकीकरणमा युवाहरूको बाहुबल अत्यधिक सदुपयोग भयो । २० वर्षको युवावस्थामा गोरखाका राजा भए । द्रव्य शाहको समयदेखि पटकपटक लमजुङबाट गोरखामाथि आकÐमण भइरहेको एवं उनका बुबा नरभूपाल शाहबाट नुवाकोट विजय गर्न नसकेको परिस्थितिका बिचमा शासनको बागडोर सम्हाले ।
हातहतियारको उचित प्रबन्ध र सेनाको क¬शल परिचालनको कारण दोस्रोपटकको युद्धमा वि. सं. १८०१ अर्थात् २२ वर्षको उमेरमा उनले नुवाकोट विजय गरे । नेपाल एकीकरणमा सहभागी भएका अधिकांश सेना प्रमुखहरू युवा नै थिए ।
सही मार्गदर्शन गर्न एवं उचित अवसर उपलब्ध गराउन सके युवाहरू देशका शक्ति र आधार स्तम्भ हुन् । दृढ सड्ढल्प तथा प्रबल इच्छाशक्तिसहित इमान्दार र कर्तव्यनिष्ट नेता भएमा सबै कार्य सफल बनाउन सम्भव हुन्छ भने उदाहरण आजभन्दा झण्डै तीन सय वर्षपूर्वका पृथ्वीनारायणले दिएर गए ।
राष्ट्र बनाउन युवा बेच्ने होइन युवालाई अवसर दिनुपर्छ । नेतृत्वकर्ताले नाता, कृपा र घुसभन्दा माथि उठ्ने कला विदेशीबाट होइन नेपालले पृथ्वीबाट सिक्नुपर्छ । पृथ्वीले ५२ वर्ष केही दिनको छोटो जीवनमा नबोलिकनै धेरै पाठ पढाएर, बाटो देखाएर, प्रशस्त सन्देश दिएर, नेपाल र नेपालीलाई मजबुत बनाउने शिक्षा दिएर गए । वैतरणी गर्नुपर्ने, सन्यासाश्रममा जानुपर्ने उमेरमा नेतृत्व ओगट्ने वर्तमानका अभागाले पृथ्वीलाई पढ्नुपर्छ, चिन्नुपर्छ, बुझ्नुपर्छ र उनले देखाएको बाटो हिँड्नुपर्छ ।
